تبیان، دستیار زندگی
در این مقاله به معرفی بعضی از کتب ادبی در حوزه های علمیه می پردازیم
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

آشنایی با کتاب های ادبی حوزه
صفحات زندگی حوزوی یک طلبه

در این مقاله به معرفی بعضی از کتب ادبی در حوزه های علمیه می پردازیم

صرف مير:

كتابى است بسيار مفيد و متداول كه اخيرا از سوى[ المجمع العلمى الاسلامى] با ويرايش مختصرى همراه پرسشها و تمرينهائى به چاپ رسيده است .

مولف آن سيد شريف على ابن محمد جرجانى معروف به[ ميرسيد شريف] می باشد.

تصرف :

نام اصلى آن[ العزى فى التصريف] است رساله اى است در علم صرف به زبان عربى بسيار مختصر اين كتاب نيزاز سوى موسسه مذكور با همان خصوصيات چاپ شده است .

مولف آن عبدالوهاب ابن ابراهيم معروف بعزالدين زنجانى از مشاهيرادباى قرن هفتم هجرى است .

تصرف را سعدالدين مسعود بن عمر تفتازانى شرح كردن است . براين شرح نيز شرحهائى و حواشى نگاشته اند تفتازانى عالمى بزرگ واديبى زبردست بود. مرحوم ميرزا محمد على مدرس وى رااينگونه ستوده است : ( او)از اكابر علماى متبحرين مى باشد و در فقه واصول و تفسير و كلام و منطق و تمامى فنون ادبيه و اكثر علوم متداوله استاد كل و محقق  عصر خود بود.

شرح النظام :

متن كتاب شافيه است . شافيه كتابى است دقيق و متقن واز مهمترين كتابهاى علم صرف به شمار مى آيد. مولف آن عرابن عثمان معروف به ابن حاجب از محققان و مشاهير فقهاء وادبا واصوليين و نحويين است

شافيه از همان زمان تاليف مورد توجه ادبا و محققان قرار گرفت و بسيارى بر آن شرح نوشتند از جمله خود مولف آن را شرح نوشتند از جمله مولف آن را شرح كرد. ولى معروفترين آنها شرح حسن ابن محمد اعرج نيشابورى است كه معروف است به[ شرح النظام] ( الذريعه ج 13.313) حسن ابن محمداعرج نيشابورى از بزرگان و عالمان قرن هشتم هجرى است . وى درادبيات و تفسير و ديگر معارف اسلامى تبحر والائى داشته است

شرح ديگر شرح بسيار مهم و سرشاراز تحقيقات مرحوم رضى الدين محمدابن استرآبادى است كه اخيرا با تحقيق شرح و تبيين مبهمات و شرح شواهد آن توسط چند تن ازادباء منتشر شده است .

لازم به تذكراست كه اينك در جهت بازسازى آثارادبى حوزه هاى علوم اسلامى در زمينه[ صرف] كارهائى سامان يافته است از جمله مى شود كتاب[ صرف ساده] را نام برد كه زير نظر دو تن ازاستادان ارجمند حوزه نگارشته يافته است . واينك مى رود تا در حوزه ها جايگزين[ صرف مير] گردد.اين نوشتاراز ويژگيهاى قابل توجهى برخورداراست

عوامل جرجانى :

اولين كتابى است كه طالبان علوم در حوزه ها در علم نحو مى خوانند عوامل مجموعه صد عامل است كه برخى آن را به نظم كشيده اند و اخيرا يكى از فضلاى حوزه علميه قم آن را ترجمه شرح كرده است بنام : الاسس العمديه - فى قواعدالعربيه .

مولف آن عبدالقاهر بن عبدالرحمن جرجانى از بزرگان علم ادب واز پيشوايان علم نحو به شمار مى آيد

عوامل ملا محسن :

آنچه در ضمن كتاب[ جامع المقدمات] بچاپ رسيده است مسلم از مرحوم فيض نيست . صاحب روضات الجنات مى گويد: ملا محسن كه كتاب شرح عوامل معروف به او نسبت داده مى شود يقينا غيراز مرحوم فيض كاشانى است . مرحوم ميرزا طاهر تنكابنى در مقاله مورد بحث فرمودند (مرحوم فيض رساله اى در شماره مصنفات و مولفات خود نوشته و در آن رساله اسمى از كتاب و رساله اى موسوم بعوامل در نحو ذكر نكرده )اما برخى ديگر معتقدند كه مرحوم فيض رساله كوچكى فشرده با عنوان [ العوامل] داشته است .اين رساله را آقاى سيد صادق شيرازى شرح كرده است . شيوه تنظيم رساله همان شيوه عوامل جرجانى است ولى شواهد در بسيارى از جاها با آن متمايزاست اين رساله به ضميمه شرح مذكور با عنوان[ شرح العوامل] بوسيله[ دارالقرآن الكريم] چاپ شده است .

مرحوم فيض محقق بزرگ و به تعبير علامه امينى[ عملدار فقه پرچمدار حديث مشعدار فلسفه گنجينه عرفان و]... يكى از قله هاى افراشته فرهنگ اسلامى است .

الهدايه فى النحو:

( كه در متن مقاله از آن ياد نشده است ) يكى از كتابهاى معروف و متداول در حوزه ها كتابى است كه با نام اختصارى [ هدايه] معروف است . نويسنده آن مشخص نيست يا دست كم نگارنده از آن اطلاعى ندارد حاجى خليفه در كشف الظنون ذيل[ الهدايه فى النحو] نام دو تن ازادباء را ذكر كرده است ولى آيا[ هدايه] يكى از دو[ هدايه] است يا نه بطور قطع نمى شود سخن گفت .

[ هدايه] اخيرا از سوى[ المجمع العلمى الاسلامى] بااندكى ويرايش و كاستيها و فزونيها به ضميمه تمرينها و پرسشهاى مستقلا چاپ شده است و توسط يكى از فضلاء شرح شده است با عنوان[ البدايه فى شرح الهدايه] .

صمديه :

نام كامل كتاب[ فوائدالصمديه] است . كتابى است مختصر دقيق با عباراتى زيبا و نثرى استوار و لطيف .اين كتاب از همان آغاز نگارش مورد توجه خاص اديبان و محققان بوده و هست . هم اينك نيز كتاب متداول درسى در حوزه هاست . شرحهاى زيادى بر آن نگاشته شده است كه معروفترين آنها همان شرح ياد شده در مقاله است در روزگار معاصرنيز از ميان شرحها مى توان از شرح مدرس افغانى با عنوان[ الكلام المفيد للمدرس والمستفيد] واز شرح حجت هاشمى با عنوان[ فرائد حجتيه در شرح صمديه] واز شرح سيد جواد ذهنى با عنوان[ كلمات العلويه فى شرح الصمديه] ياد كرد.

مولف آن شيخ بهاءالدين عاملى عالمى بى مانند و متفكرى عظيم واز چهره ها بسيار منور تاريخ تشيع است .

مرحوم مدرس تبريزى مى گويد: (وى ) فقيهى اصولى محدث رجالى مفسر رياضى حكيم متكلم اديب اريب منشى بليغ شاعر ماهر و جامع علوم عقليه و نقليه بوده است

و شارح آن سيد على خان مدنى از عالمان واديبان بزرگ و بگفته مرحوم مدرس تبريزى ازافاضل اماميه كه در لغات عربيه و علوم ادبيه صاحب يدبيضا و دوستى توانا و جامع كمالات عاليه علميه است .

انموذج :

همراه شرح آن با حواشى مفصلى در جامع المقدمات از ص 300 - 216 بچاپ رسيده است . مولف آن محمود بن عمرالزمخشرى از چهره هاى برجسته فرهنگ اسلامى است . وى در علوم كوناگون : فقه و حديث و تفسير و نحو و لغت و بيان و بلاغت وادبيات عرب استادى چيره دست و مرجعى براى فاضلان بوده است .

شارح آن محمدابن عبدالغنى اردبيلى عالمى است مفسر واديب

كافيه :

كتابى است در نحو تاليف عثمان ابن عمر معروف به ابن حاجب كه خود آن را شرح كرده است . شارح آن رض الدين محمدابن حسن استرآبادى معروف به[ نجم الائمه] از مشاهير نحويين و علماى ادب به شمار مى رود. سيد حلى درباره اين شرح گفته است : نظير كتاب شرح كافيه كتابى تحقيقى و جامع نگاشته نشده است (كشف الظنون ج 2.1370) حاجى خليفه در ذيل كافيه .99اثر را پيرامون كافيه بعنوان شرح تعليق حاشيه تلخيص و ... معرفى كرده است و بزرگترين و مهمترين آنها را شرح رضى الدين دانسته است . شرح رضى الدين در دو جلد بزرگ به ضميمه حواشى ميرسيد شريف منتشر شده است . مرحوم شيخ آقا بزرگ نيز برخى از شرحهائى را كه ادباى شيعى بر كافيه نگاشته اند در[ الذريعه ج]29.14 آورده است رضى الدين محمدابن حسن عالمى شيعى و دلباخته آستان علوى بوده است وى در مقدمه كتاب گرانقدرش (شرح كافيه ) نوشته است كه : هر مطلب لطيف و تحقيق شريفى كه دراين كتاب باشد هماناازافاضات مرتضويه بوده واز بركات آستانه عليه مى باشد

شرح ديگر آن[ فوائد ضيائيه] معروف به شرح جامى است . مولف آن شيخ نورالدين جامى از مشاهير شعراء متصوفه  خراسان است .

الفيه ابن مالك :

يكى از معروفترين متن هاى ادبى در حوزه هاست . مولف و ناظم آن محمد ابن عبدالله اندلس معروف و ناظم مالك از ادباى بزرگ و داراى طبعى روان و اطلاعاتى وسيع در علوم عربيه بود. . در ميان شرحهاى بسيارى كه براين[ منظومه ادبى] نگاشته شده است (كشف الظنون ج .151) شرح جلال الدين عبدالرحمن سيوطى در حوزه هاى علميه بعنوان يك متن درسى مورد قبول واقع شده است . كه براين شرح نيز شرحها نگاشته شده است از جمله[ مكررات المدرس] از مدرس افغانى [ فوائدالحجتيه] از حجت هاشمى [ شرح السيوطى] از سيد صادق شيرازى و ...

جلال الدين سيوطى عالمى متبحر و دريائى مواج از معلومات در رشته هاى گوناگون بوده است . سيوطى در شرح حال و توضيح چگونگى تاليفات خود كتابى پرداخته با عنوان[ التحدث بنعمه الله] كه براى آگاهى گسترده از شرح حال و آثار وى مى شود به آن مراجعه كرد

يكى از شرحهاى[ الفيه] [ اوضح المسالك فى شرح الفيه ابن مالك] است كه با شرح محمد محيى الدين عبدالحميد به نام[ هدايه السالك الى تحقيق اوضح المسالك] چاپ شده است . يكى ديگراز شرحهاى[ الفيه] شرح على ابن محمد الاشمونى شافعى كه با حاشيه محمد ابن على الصبان منتشر شده است . يكى ديگراز شرحهاى[ الفيه] شرح ابن عقيل است كه اينك مى رود تا جاى خويش را بعنوان يك كتاب درسى در حوزه ها باز كند. چاپ اخير آن با تحقيق و تعليق ارجمندى از محمد محيى الدين عبدالمجيد در دو جلد منتشر شده است .

بهاءالدين عبدالله بن عقيل همدانى معروف به ابن عقيل ازادباى بزرگ قرن هشتم هجرى است وى از فقه واصول و تفسير نيز آگاهيهاى گسترده اى داشته است . ابوحيان گفته است : در زير آسمان نحوى تراز عقيل وجود ندارد.

مغنى اللبيب :

مغنى اللبيب عن كتب الاعاريب يكى از مشهورترين و متداولترين كتابهاى نحوى در حوزه هاست . مغنى در 8 باب تنظيم يافته است كه غالبا فقط باب اول و چهارم آن مورد تعليم و تعلم است در شرح و توضيح مغنى حاشيه دسوقى قابل توجه است . سيوطى نيز شواهد مغنى را شرح كرده است كه در دو جلد بنام[ شرح شواهدالمغنى] به شكل زيبائى توسط[ لجنه التراث العربى] با تصحيح و تعليق منتشر شده است گستردگى مباحث مغنى باعث شده است كه در گذر زمان برخى از كسان به تلخيص ويرايش آن دست يازند.سالها پيش چنين كارى با عنوان[ تهذيب المغنى] صورت گرفته كه گويا چندان موفق نبوده است . واخيرا با عنوان[ مهذب المغنى] با حذف برخى مطالب وارائه شواهدادبى از نهج البلاغه و شعراى راستين و متعهداسلامى منتشر گشته است كه قابل توجه مى باشد[باب رابع] مغنى كه از دقت واهميت ويژه اى برخوردار است بطور جداگانه مورد شرح و تفصيل قرار گرفته كه بعنوان نمونه مى شوداز شرح حجت هاشمى خراسانى به نام[ مهدى الاريب در شرح باب رابع مغنى اللبيب] ياد نمود.

[شرح مطول و مختصر]:

اينك در حوزه هاى علوم اسلامى بيشتر[ مختصر] مورد تعليم و تعلم است و گاهى[ جواهرالبلاغه] مرحوم سيداحمد هاشمى . بر مطول حاشيه و شرحهاى مفصلى نگاشته شده است حاشيه ميرسيد شريف جرجانى عبدالكريم سيالكوتى و ... مدرس افغانى نيز شرح مفصلى بر آن نگاشته است به نام[ المدرس الافضل]... منابع شرح حال شارح آن سعدالدين مسعود تفتازانى را پيشتر ذكر كرديم . مولف متن آن عبدالرحمان قزوينى خطيب دمشق عالمى توانا و سخنورى برومند بوده است . قسمت زيادى از عمرش را به قضاوت سپرى كرد.

دلائل الاعجاز واسرارالبلاغه با حواشى مفصل شيخ محمد عبده و تعليق و  تصحيح رشيد رضا چاپ شده است .


منبع:فصلنامه حوزه                                                تنظیم:نقدی-حوزه علمیه تبیان