روحانيت در مبارزه با خرافات

اين جُستار، به علل و زمينه ها و بسترهايى اشاره مى دارد كه حضور روحانيت را در اين جهاد فكرى، كم رنگ كرده و در عمل زمينه هاى بروز و فعاليت جبهه خرافه سازان را فراهم تر ساخته است.

پيامبر اكرم(ص) به (يضع عنهم اصرهم والاغلال التى كانت عليهم) متصف بود. او با جهل و خرافه ستيز داشت و حتى در پيشبرد مقاصد عالى، به اوهام متصل نشد. در دوران كودكى، توصيه دايه خويش را در حرز بندهاى مرسوم روزگار پذيرا نگشت و در عهد رسالت، شايعه كسوف خورشيد را در سوگ فرزندش ابراهيم، قاطعانه رد كرد و آن را سكوى ازدياد ايمان عوام قرار نداد.

روحانيت، در مسند چونان پيامبرى قرار دارد و نيابت از چنان شخصيتى را عهده دار است. و اينك در برابر امواج خرافه هاى سنتى و مدرن، كهن و نوپيدا، دينى و قومى اين پرسش اساسى مطرح است كه آيا حوزه و روحانيت، به مسؤوليت اساسى خويش در اين زمينه آگاه است؟ و آيا در برابر اين طوفان سهمگين، مواجهه اى درخور و شايسته را از خود نشان داده است؟

اين جُستار، به علل و زمينه ها و بسترهايى اشاره مى دارد كه حضور روحانيت را در اين جهاد فكرى، كم رنگ كرده و در عمل زمينه هاى بروز و فعاليت جبهه خرافه سازان را فراهم تر ساخته است. قبل از پرداخت به اين پرسشهاى اساسى، از باب مقدمه، اشاره اى به جايگاه و اهميت موضوع خواهيم داشت.

گستره خرافات

زوايا و اعماق خرافات در جامعه اسلامى ـ ايرانى، احساس خطر را در مقامات مسؤول، روشن انديشان و جامعه شناسان كشور پديد آورده است. دامنه خرافات، بسيار متنوع و گسترده اند. از بسترها و شرايط مختلف اجتماعى، بهره ورى داشته و دارند. به عنوان نمونه، به اين آگهى توجه كنيد:

(تاكنون كسانى كه اين برنامه را از ما دريافت كرده اند، تك تك آنها بدون استثنا در كنكور و براى دانشگاه هاى دولتى قبول شده اند. جهت تهيه اين برنامه مى توانيد مبلغ 70 هزار تومان به شماره حساب واريز كنيد تا دستور قرآنى و دعا توسط& به آدرس شما ارسال شود.)1

اين مورد، نمونه اى از هزاران نمونه خرافه پردازى و سوء استفاده از ايمان مذهبى جامعه ايرانى است.

با يك نگاه سريع به طبقه بندى زير، از انواع خرافات در جامعه ايرانى مى توان دست يافت:

الف. خرافات دينى ـ مذهبى: علايق ريشه دار اسلامى ـ شيعى در جامعه ايرانى، زمينه اى براى سوء استفاده و ترويج خرافات دينى ـ آيينى است. ظهور و بروز آن، در موضوعات زير بيش تر خود را مى نماياند:

*مناسك عزادارى: خرافات در آيينهاى عزادارى از مسائل جدى و مطرح از ديرزمان بوده و هست. از مرحوم نورى در لؤلؤ و مرجان تا استاد شهيد مطهرى در نگاشته هاى متنوع و متعدد خود، در مورد تحريفات و انحرافات در عزادارى حسينى سخن گفته اند.

يكى از ناهنجارترين رفتارها در مناسك عزادارى (قمه زنى) است كه در دوره قاجارى رواج يافت. و به روايت مستوفى، آن را مرحوم دربندى در عزادارى وارد، يا عمومى كرد و تركان عوام آن را پذيرفتند و ذكر (شاخسين و واخسين) يا (حيدر، صفدر) كه قبل از تيغ زنى مى گفتند، ذكر تركى بود.2

جهانگردان خارجى از همان دوره قاجار، توصيف ناپسندى از قمه زنى را در سفرنامه ها و نگاشته هاى خويش ارائه كردند و با تعابيرى چون اين بى شعورها (فووريه) يا ماليخولياى مقدس (جكسن) منظره دلخراش و تاثرآور كه هرگز نمى توان آن را از ياد برد. (بنجامن)  از آن ياد كرده اند.3 اين رفتار ناشايست، هم چنان مورد تبليغ رسانه اى عليه تشيع و مناسك عزادارى شيعى است.

* مهدويت: اعتقاد به حضور امام عصر(ع) و انتظار ظهور ايشان، از باورهاى بنيادين شيعه امامى است. همين باور اساسى، بسترها و زمينه هايى را نيز براى خرافه سازان پديد آورده است. پاره اى از اين خرافات، سابقه اى تاريخى دارند و پاره اى، نوظهورند. از جمله، مى توان به موارد زير اشاره داشت:

* ادعاهاى دروغين نيابت، بابيت  .

* دعاوى ارتباط با امام زمان(ع) در خواب يا بيدارى براى پاسخ به پرسشها، حل مشكلات و بيماريها  .

* پيش بينى هايى براى زمان ظهور و مقدمات ظهور.

* فرقه سازى براى ياران امام(ع).

* دعاوى ارتباطات نسبى ـ سببى با امام(ع).

* زيارتگاه ها و مكانهاى مذهبى: مزارات غيرمستند، سابقه اى بس قديمى و كهن داشته و عوامل متعددى در اين مساله دخيل بوده اند. در دهه هاى اخير، در پرتو فضاى دينى ـ معنوى در كشور، صدها مكان متروك و غيرمستند، بازسازى و نوسازى شده اند و ده ها مكان نوظهور خود را نمايانيده اند و گاه رونقى درخور يافته اند.

* ادعيه و اذكار: دعا و نيايش، روح اديان ابراهيمى است، اما در تمامى اين اديان و مذاهب ـ و از جمله اسلام و تشيع ـ ادعيه و اذكار مجهول راه يافته اند. خرافه گرايان، به جاى بهره ورى از خوان سرشار ادعيه ها ى ماندگار، چونان صحيفه سجاديه به اذكار و اورادى مجهول و وهم آلود رو مى آورند و منابع مكتوب و غيرمكتوبى را با عنوان دعا و ذكر و ورد براى سلوك معنوى يا رفع مشكلات مادى ترويج مى كنند. كتابهايى كه ساليانى است در رديف كتابهاى پرفروش كشور جاى گرفته اند.

* كشف و كرامات: متفكران مسلمان، باورمندند كه اولياى خداوند (علاوه بر پيامبران و امامان) از قدرتهاى خارق العاده برخوردارند. اين باور، چونان باورهاى صادق و مسلم پيشين، بسترى را براى گزافه گويان و مدعيان دروغين فراهم ساخته و مى سازد. دروغ پردازانى كه به دعاوى ناروا، خود را بر سكوى ولايت مى نشانند و از كشف و كرامات سخن مى رانند و خلقى را به دنبال خويش مى كشانند و به سوء استفاده هاى گوناگون مى پردازند.

ب. خرافات معنوى ـ عرفانى: تمايل طبيعى انسان به عرفان و معنويت، زمينه سازى براى انبوهى از خرافات معنوى را فراهم ساخته است. زمينه هاى تاريخى جامعه ايرانى در گرايش به عرفان و معنويت، در اقبال به اين گونه خرافات تأثير جدى داشته و دارد. افزون بر اين عامل، رويكرد معنوى حاصل از انقلاب اسلامى ايران، شرايط نامساعد اقتصادى و اجتماعى و عوامل ديگر در تشديد اين اقبال مؤثر بوده اند.

هم اكنون در جامعه ايرانى، هم خرافات فرقه هاى دروغين كهن، معنوى ـ عرفانى، رواج يافته است و هم فرقه هاى نوظهور عرفانى، به خرافات جديدى روآورده و آن را گسترش داده اند.

در اين جريانهاى خرافى، انحرافها و كژراهه هاى زير مورد توجه و تأكيدند:

* تكريم، ستايش، تقديس و اغراق در مورد رهبر يا رهبران فرقه هاى عرفانى.

* ترويج كتابها و محافل ساحرى و جادوگرى، طالع بينى، غيب گويى، ارتباط با ارواح، رابطه با موجودات سيارات و .

* تبليغ تكنيك هاى روان شناختى كه گاه از آن با تعبير معنويت مدرن نيز ياد مى شود.

* مجال آفرينى براى روشهاى درمانى خرافى غير از درمان دانش پزشكى، روشهاى درمانى از قبيل ورزشهاى معنوى، معالجه با مواد بلورين و .

* بازسازى و نوخوانى باورهاى خرافى اديان خاموش و باستانى.

* طرح و تبليغ نمادهاى خرافى چون عدد 666 (در شيطان پرستى) و يا نماد پنتاگرام يا ستاره 5 پر در فرقه كابالا يا چرخ خورشيد و صدها نماد ديگر كه در قالب نگين انگشتر، گردنبند، تصاوير روى دستبند، پيراهن، شلوار، كفش، ادكلن، ساعت و عرضه و ارائه مى گردد.

ج. خرافات ملى ـ منطقه اى: كشور پرسابقه و پهناور ايران، چونان ملل بزرگ و تاريخ مند از سنتهاى اصيل و ارزش مندى برخوردار است. عيد نوروز، يكى از اين سنتهاى افتخارآميز است. اما اين سابقه طولانى تاريخى، سنتها و آداب خرافى و غيرمعقول را نيز به همراه داشته است. پاره اى از اين موارد، فراگير و عمومى ترند، چونان چهارشنبه سورى و پاره اى منطقه اى تر و قومى ترند. در دسته اخير صدها و هزاران رسم و رسوم خرافى را در ازدواج، زايمان، مرگ، سفر، عيادت، نقل و انتقال مى توان خواند و ديد.

د. خرافات وارداتى: گسترش ارتباطات با اقوام و ملل ديگر، به اخذ دانشها و تجارب مثبت ايشان انجاميده است اما در جوار آن، گاه و بى گاه خرافات اقوام ديگر در ميان جامعه ما نيز راه يافته است. در سده اخير، در ارتباطات فيزيكى ـ مجازى با مغرب زمين، بخش وسيعى از خرافات آن جوامع در جامعه ايرانى ره يافته اند و چون نمايه اى از غربزدگى را نيز به همراه داشته اند و نمايى از مدرن زيستى نيز تلقى گشته اند. مواردى از قبيل فال قهوه، نحوست سيزده، طالع تولد نمونه هايى از اين قبيل اند.

ادامه دارد...

سيدعباس صالحى

منبع:فصلنامه حوزه                                               تنظیم:نقدی-حوزه علمیه تبیان

1. به نقل از سايت نرم افزار جعبه لايتنر ماندگار.

2. شرح زندگانى من، مستوفى، ج /276 ـ 277.

3. رسانه شيعه، محسن حسام مظاهرى/109، سازمان تبليغات اسلامى، 1387.