مروری بر تاریخچه کاروانسراها در ایران

سفر به هتل های خشتی

كلمه کاروانسرا ترکیبی از دو واژه پهلوی کاروان (کاربان) به معنی گروهی مسافر که گـروهی سفر می‌کنند و سرای، به معنی خانه و مکان است. کاروانسراها به جاماندگان عصری هستند که هنوز پای هتل، ویلا، متل و مسافرخانه به زندگی مردم باز نشده بود. بنابراین، این محل، بنایی بود که از کاروان ها در مدت استراحت شان پذیرایی می کرد.

کاروانسراها به طور کلی به دو دستهٔ اصلی تقسیم می شدند: کاروانسراهای درون شهری و کاروانسراهای برون شهری. اما کاروانسراهای قدیمی ایران در دو منطقه کوهستانی و کرانه های پست خلیج فارس قرار داشتند.  این کاروانسراها که اغلب حیاط بزرگی هم داشتند، به اشکال مدور، چند ضلعی، دو ایوانی، چهار ایوانی و کاروانسراهایی با تالار ستون دار ساخته می شدند.

پلان کاروانسراها هم معمولاً مربع یا مستطیل شکل بودند، با یک ورودی برجسته عظیم و بلند، و بدون نقش، با دیوارهایی که گاهی اوقات بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه می شد. تحول و گسترش کاروانسراهای ایران در ادوار مختلف بستگی به وضعیت اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و ... داشت. اما هر چه بود، اساس معماری آنها، مانند سایر بناها، تابع شیوه، سنت و سبك رایج زمان بوده است. به این ترتیب می‌توان ادعا کرد كه كاروانسراهای پیش از اسلام هم تابع شیوه معماری زمان بوده و معماری خاصی نداشته اند. شیوه معماری، محل و منطقه، مصالح ساختمانی و موقعیت جغرافیائی نقش موثری در ایجاد این گونه بناها داشته است.

در كاروانسراها اتاق‌های مسافران معمولا پیرامون حیاط ساخته می‌شد و پشت آنها اصطبل قرار داشت كه درب ورودی اصطبل‌ها در چهار گوشه داخلی بنا قرار گرفته بود و گاهی در ایوان ورودی حیاط باز می‌شده است.

با این حال، در دوره صفوی طرح معماری كاروانسراها متنوع شد و علاوه بر كاروانسراهای چهار ایوانی نوع كوهستانی، مدور، هشت ضلعی و كویری هم بر طبق موقعیت جغرافیائی و مكانی احداث شد. در دوره‌های زندیه، افشاریه و قاجاریه احداث كاروانسراها به شیوه گذشته ادامه پیدا كرد تا این که کم کم ساخت آنها متوقف شد تا بناهای مدرن تر جایگزین آنها شوند.

از دوره صفویه تا قاجاریه، طرح و نقشه كاروانسراها عموما از نوع چهار ایوانی بود و از لحاظ مصالح ساختمانی هم بر خلاف دوره متقدم كه از آجر و سنگ استفاده می شد، بیشتر بناهای دوران های بعدی از خشت ساخته می شدند.

آثاری كه از كاروانسراهای كهن به دست آمده نشان می‌دهد كه اتاق‌هائی برای نگهبانان، كاروانسرادار یا مامورین ساخته می‌شده است. ولی كاروانسراهای تجارتی داخل شهرها عموما دوطبقه بودند.

در دو طرف دروازه ورودی داخل كاروانسرا هم معمولا اتاق‌هائی برای پاسداران و كاروانسرادارساخته می شد. این در حالی بود که معمولا هر كاروانسرا چاه آب و آب انباری اختصاصی داشت كه گاهی در وسط كاروانسرا و در جایی خارج از محوطه ساخته می شدند تا آب مورد نیاز مسافران را تامین کنند.

جالب تر از همه این که در بسیاری از كاروانسراها بخصوص از دوره صفویه به بعد، بخاری دیواری یا مكانی برای بر افروختن آتش تعبیه شده است. بخاری‌های دیواری یا در اتاق‌ها ساخته می‌شدند یا در محل‌های سر پوشیده. اهمیت این بخاری ها در كاروانسراهای نوع كوهستانی به حدی بود كه محل وسیعی را برای قرار دادن آتش و بخاری انتخاب می‌كردند.

مصالح ساختمانی اصلی بنای كاروانسراها در ایران از سنگ و آجر بوده است، در بعضی موارد سنگ ها كاملاً استادانه تراش داده می‌شده و در برخی اوقات از قطعات كوچك سنگ‌های نتراشیده استفاده می‌كردند. بام‌ها هم اكثراً مسطح و با شیب كم ساخته می‌شدند و در قسمت‌هائی كه اتاق‌های بزرگ دارند سقف‌ها شكل قوسی دارند. آب باران بوسیله ناودان‌هائی كه در روی دیوار خارجی كاروانسرا ساخته می‎شد به بیرون از كاروانسرا هدایت می‌شد.

در دوره اسلامی، معماری کاروانسراهـا از دیدگاه سبک و تنوع نقشه‌ها به اوج شکوفائـی رسید و در مسیر شهرها و روستا ومعابر کوهستانی و نـواحی کویری، کاروانسرا و رباط‌های برونشهـری و در مراکز اقتصادی و راسته بازارها، با ویژگی‌های متفاوت کاربری احداث شدند. نمـونـه‌های بسیار زیبـا وجالب تـوجه از معماری این گونه بـناها که در سرزمین پـهناور ما از کرانه‌های رود ارس تـا سـواحل خلیج فارس بـه یـادگـار مـانـده، مـعـرف ذوق هنـری و مـهارت مـعـمـاران، بنـایـان واستادکارانی است که در ادوار مختـلف و با توجه به نیازهای گونـاگون، باعلاقه فـراوان در طریق تحول، تکامل، زیبـائی و گسترش کاروانسراها به جان کوشیدند.

تنظیم برای تبیان: الهام مرادی