حوزه علميه قم و كتاب هاى خطى

بى شك حوزه علميه قم در چند دهه اخير به عنوان پايگاه جهان تشيع شناخته شده است. اين مركز بزرگ علمى و تحقيقى منشاء بركات و خدمات فراوانى بوده و هست. يكى از اين خدمات مهم, جمع آورى نسخ خطى نفيس و با ارزش در كتابخانه هاى متعدد حوزه و بيوت علما است.

تاكنون فهرست نسخ خطى برخى از اين كتابخانه ها چاپ شده است. يكى از اين فهرست ها, فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مسجد اعظم است كه توسط آيت الله استادى به زيور طبع آراسته شده است. آيت الله استادى در مقدمه اين فهرست, مطالبى را درباره فهرست هاى چاپ شده كتابخانه هاى حوزه علميه و بيوت علما بيان داشته اند, به جهت اهميت آن و استفاده خوانندگان مجله پيام حوزه, اين مقدمه با مختصر تصرفى ياد مى شود.

حوزه علميه قم در سال 1340 هجرى با ورود مرحوم آيت الله العظمى حاج شيخ عبدالكريم يزدى حائرى پايه گذارى شد و تا سال رحلت آن مرحوم (1355ق) به رشد كيفى و كمى خود ادامه داد. از سال 1355ق تا 1365 ق آيات عظام مرحوم حاج سيد محمد تقى خوانسارى, مرحوم حاج سيد صدرالدين صدر و مرحوم حاج سيد محمد حجت اداره اين حوزه بزرگ را به عهده داشتند و تا آن جا كه توانستند در اين راه كوشش كرده و با تحمل مشكلات فراوان, موجبات گسترش اين مهد علم و تقوى را فراهم آوردند. -رحمه الله عليهم اجمعين-

در سال 1365 ق با ورود مرحوم آيت الله العظمى حاج آقا حسين بروجردى حوزه جلوه ديگرى پيدا كرد و با تمركز مرجعيت شيعه در اين حوه روز به روز بر عظمت و گستردگى آن افزوده شد تا آن جا كه هنگام رحلت آن مرحوم چند هزار نفر در اين حوزه مشغول تحصيل و تدريس و تحقيق بودند و بحمدالله از آن روز تا اين تاريخ هم در ظل عنايات حضرت ولى عصر -عجل الله تعالى فرجه الشريف- و به زعامت مراجع تقليد و به خصوص آيت الله العظمى امام خمينى دامت بركاتهم به سير تكاملى خود ادامه داده است, اميدواريم با گسترش اسلام در صحنه جهان, اين حوزه مباركه بتواند وظيفه اى را كه به عهده دارد (يعنى تبليغ اسلام واقعى به جهان) به بهترين وجه انجام انجام دهد. ان شإالله.

حوزه علميه قم و كتاب هاى خطى

شكى نيست كه بخش عظيمى از ميراث فرهنگى مسلمين نسخه هاى خطى كتاب هاى اسلامى است كه از زمان هاى دور و نزديك براى ما به يادگار مانده است.

متاسفانه در اثر بى توجهى مسلمانان و يغماگرى بيگانگان, تعداد بى شمارى از اين آثار پر ارزش با ثمن بخس و يا مفت و مجانى به كشورهاى غرب و شرق منتقل شده است.

با اين حال نسخه هاى خطى كه در ايران و كشورهاى اسلامى باقى مانده كم نيست و قسمت زيادى از آن ها فهرست شده است.

طبيعى است كه اين نسخه ها همانند نسخه هاى ساير كتابخانه هاى ايران و دنيا نياز به فهرست دارد تا راهنماى اهل تحقيق به كم و كيف اين نسخه ها باشد.

كارهاى انجام شده

1. كتابخانه آيت الله العظمى مرعشى نجفى بيش از سى هزار نسخه خطى دارد. كه بيش از ده هزار نسخه آن توسط دانشمند معظم جناب آقاى حسينى اشكورى فهرست و در بيست و چند جلد چاپ شده است. توفيق كتابخانه را براى اتمام اين كار از خداى منان خواستاريم.

2. كتابخانه آستانه حضرت معصومه(س) حدود هزار و دويست نسخه خطى دارد كه فهرست آن توسط دانشمند محترم آقاى دانش پژوه و ديگران تنظيم و در سه جلد چاپ شده است.

3. كتابخانه مدرسه رضويه حدود صد نسخه خطى دارد كه فهرست آن توسط دانشمند محترم جناب آقاى مدرسى طباطبايى تنظيم و در كتاب آشنايى با چند نسخه خطى چاپ شده است.

4. كتابخانه مدرسه فيضيه دو هزار و دويست نسخه خطى دارد كه توسط اين جانب در سه بخش فهرست شده و در دو مجلد به چاپ رسيده است.

5. كتابخانه مدرسه حجتيه هفتصد و بيست نسخه خطى دارد كه توسط اين جانب فهرست شده و در يك جلد چاپ شده است.

6. كتابخانه آيت الله العظمى گلپايگانى چند هزار نسخه خطى دارد كه چهارصد نسخه آن توسط آقاى حسينى اشكورى و دوهزار نسخه آن توسط اين جانب فهرست شده و در سه جلد چاپ شده است. و نيز فهرست اجمالى همه نسخه ها توسط آقاى عرب زاده تهيه و در يك جلد چاپ شده است.

7. كتابخانه مرحوم آيت الله حاج سيد احمد زنجانى حدود صد و پنجاه نسخه خطى دارد كه توسط اين جانب و جناب آقاى مدرسى طباطبايى فهرست و در كتاب آشنايى با چند نسخه خطى چاپ شده است.

8. كتابخانه مرحوم آيت الله حجت صد و بيست و پنج نسخه خطى دارد, كه توسط اين جانب فهرست شده و در شماره دهم مجله نورعلم (قم) چاپ شده است.

9. فهرست صد و شصت نسخه خطى كه در كتابخانه شخصى بنده بود و بعد به كتابخانه آيت الله مرعشى منتقل شد), توسط اين جانب تنظيم و در يك جلد چاپ شد.

10. چهارصد و هشتاد نسخه خطى كتابخانه مرحوم حجه الاسلام والمسلمين آقاى حاج سيدمحمدرضا طبسى حائرى توسط اين جانب فهرست شده و در شماره 13 مجله نورعلم چاپ شد.

11. كتابخانه مرحوم حجه الاسلام والمسلمين حاج شيخ على خوانسارى غفارى حدود صد و پنجاه نسخه خطى دارد كه فهرست آن توسط اين جانب تهيه شده.(1)

به اين ترتيب تا كنون با اين فهرست كتابخانه مسجد اعظم بيش از بيست هزار نسخه از كتاب هاى خطى حوزه علميه قم فهرست شده است.

اميد است به همت كسانى كه با اين رشته آشنايى دارند, بقيه نسخه هاى خطى موجود در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى حوزه علميه قم فهرست شود تا بيش از پيش مورد استفاده اهل تحقيق قرار گيرد.

كتابخانه مسجد اعظم قم

يكى از خدماتى كه مرحوم آيت الله العظمى بروجردى به حوزه علميه قم كرد, تإسيس كتابخانه مسجد اعظم قم است.

اين كتابخانه در سال 1380 ق (چند روز پس از رحلت آن مرحوم) افتتاح و از آن تاريخ تا امروز همواره مورد استفاده فضلا و طلاب بوده است.

كتاب هاى اوليه اين كتابخانه توسط آن مرحوم اهدا شده بود و روز به روز به تعداد آن ها افزوده شد تا امروز كه بالغ بر شصت هزار كتاب (كه حدود چهارهزار جلد آن خطى مى باشد) است.

كتاب هاى مرحوم حاج آقا محمد مقدس حدود دوهزار جلد چاپى و خطى بود كه طبق وصيت ايشان توسط مرحوم آيت الله العظمى بروجردى به اين كتابخانه منتقل شد.

كتاب هاى مرحوم حاج آقا حسن فريد حدود دو هزار جلد چاپى نفيس بود كه طبق وصيت ايشان به اين كتابخانه منتقل و كتاب هاى خطى ايشان حسب الوصيه بايد به كتابخانه آستان قدس رضوى منتقل شده باشد.

كتاب هاى مرحوم حاج محمد رمضانى حدود چهل هزار جلد مى باشد كه حدود دو هزار جلد آن خطى است.

آن مرحوم در اواخر عمر در قم منزلى اجاره و اين كتاب ها را به آن جا منتقل نمود و بسيار مايل بود كه كتابخانه اى به نام امام زمان(ع) تإسيس و از خود به يادگار بگذارد اما اجل مهلت نداد و به اين كار موفق نگرديد.

پس از درگذشت او با كوشش و عنايت مرحوم حجه الاسلام جناب آقاى حاج آقا مهدى آيت الله زاده گلپايگانى و ديگران, ورثه مرحوم رمضانى كتاب ها را به اين كتابخانه منتقل و روح پدر را از خود شان شاد نمودند.

تنظيم فهرست كتابخانه مسجد اعظم

حجه الاسلام والمسلمين آقاى حاج ميرزا ابوالقاسم دانش آشتيانى كه بدو تإسيس اين كتابخانه اداره آن را به عهده داشته اند از آغاز به اين فكر بوده اند كه براى كتاب ها فهرست هايى تنظيم شود و در اين راه موفقيت هاى زيادى هم به دست آورده اند.

درمورد نسخه هاى خطى اين كتابخانه كارهاى ارزنده اى انجام شده بود. و قسمت زيادى از نسخه ها مورد بررسى و تحقيق و شناسايى قرار گرفته بود, ولى در هر حال فهرستى منظم و فراگير نداشت.

البته بايد اعتراف كنم كه چون در اثر مشاغل فراوان, در پايان كار نتوانستم درخود كتابخانه به كار ادامه دهم و نسخه ها را بار ديگر از نظر بگذرانم, معرفى برخى مجموعه ها ناقص مانده است.

اميد است اين نقص در آينده برطرف گردد تا كتاب هاى خطى اين كتابخانه بيش تر مورد استفاده قرار گيرد