روح دانایى

درباره كامران فانى به مناسبت تولد او

كامران فانى، دانشنامه نویس، ویراستار دایره المعارف، مترجم و قرآن پژوه متولد ،1324 قزوین.

ترك تحصیل از رشته پزشكى پس از 3سال تحصیل بخاطر علاقه به ادبیات فارسى 1344.

- اخذ مدرك لیسانس ادبیات فارسى 1347.

- اخذ مدرك فوق لیسانس كتابدارى 1350.

- همكارى در تأسیس دایره المعارف تشیع و ادامه و سرپرستى براین مجموعه از 1361 تاكنون.

- سرپرست و مدیر دایره المعارف دموكراسى.

- برخى از تألیفات و ترجمه هاى او عبارتند از: رده بندى فلسفه اسلامى، فرهنگ موضوعى قرآن، موش و گربه (ترجمه)، مرغ دریایى(ترجمه)، سه خواهر (ترجمه)، سلوك روحى بتهوون (ترجمه)، خطابه پوشكین (ترجمه) و ...

كامران فانى را خیلى ها با ترجمه سلیس و شیوایش شناخته اند. «موش و گربه» گونترگراس نویسنده مشهور و معروف آلمانى و برنده نوبل ادبیات بیش از سى سال پیش توسط او ترجمه شد و همین نشان مى دهد كه كامران فانى چقدر داناست. حكایت دانایى كامران فانى به همین جا ختم نمى شود. «مرغ دریایى» و «سه خواهر» از آثار چخوف و «خطابه پوشكین» از داستایوفسكى و «سلوك روحى بتهوون» از سالیوان حكایت دانایى او را تكمیل مى كند.

براى دریافت این نكته كه فانى كیست و چه كرده كافى است به رهبرى و هدایت او براى انتشار مجموعه سه جلدى «دایره المعارف دموكراسى» اشاره كرد و نیز «رده بندى تاریخ» و رده بندى فلسفه اسلامى و «فرهنگ موضوعى قرآن».

درباره گونترگراس، فانى مى گوید: اولین بار مرحوم آل احمد به من پیشنهاد كرد كه یكى از كتاب هاى گونترگراس را كه در آن زمان تازه منتشر شده بود، ترجمه كنم. اسم آن رمان «سالهاى سگى» بود، یا كتاب دیگرش «طبل حلبى» را ترجمه كنم. من دیدم این دو رمان خیلى مفصل و از كارهاى مشكل گونترگراس است. از آنجا براى شروع كار اثر كوتاهترى را براى ترجمه انتخاب كنم كه همین رمان «موش و گربه» بود.

فانى متولد سال 1324 قزوین است. تحصیلات عالى اش را ابتدا در رشته پزشكى آغاز كرد ولى به دلیل علاقه اى كه به ادبیات فارسى داشت، تحصیل در رشته پزشكى را رها كرد و در رشته ادبیات به دریافت درجه لیسانس نایل آمد و مطالعات خود را در رشته كتابدارى و اطلاع رسانى دنبال كرد.

جالب اینجاست كه فانى بیش از 3سال را در رشته پزشكى گذراند و با ترك تحصیل از این رشته و موفقیت مجدد در كنكور دانشگاه تحصیلات خود را در رشته ادبیات پى گرفت و در سال 1374 موفق به اخذ لیسانس در رشته ادبیات فارسى شد و عشق و علاقه به كتاب سرانجام او را به سوى كتابدارى كشاند و توانست وارد دانشكده كتابدارى گردد.

فانى در دوران تحصیلات دانشگاهى با بهاءالدین خرمشاهى همكلاس بود و این رابطه به دلیل قزوینى بودن هر دو ادامه یافت و همچنان و هنوز آنها با یكدیگر همكار و رفیق گرمابه و گلستانند. خرمشاهى درباره این دوستى مى گوید: «درست نوزده سال پیش بود كه با جان جانان جناب فانى نشسته بودیم و از هر در سخن مى گفتیم . بحثمان در اطراف داستان «كریستین و كید» نوشته هوشنگ گلشیرى بود كه بتازگى منتشر شده بود. به فانى گفتم: نقدى براین كتاب بنویس و ... كه گفت خودت چرا نمى نویسى و خلاصه چندماه بعد به پایمردى فانى این نقد در مجله سخن چاپ شد.»

عشق و علاقه به مطالعه در فانى از همان دوران ابتدایى تحصیل وجود داشت. بطورى كه از همان دوران اول و دوم دبستان، كتابهاى بزرگسالان را مطالعه مى كرده. خودش در این باره مى گوید: «در آن زمان هنوز ادبیات كودكان رسم نشده بود. ناگزیر كودك كتابخوان همان كتابهایى را مى خواند كه بزرگسالان مى خواندند.در قزوین كتابخانه عمومى وجود نداشت. یكى دو تا مغازه و یا در واقع كتابفروشى بود كه كتاب كرایه مى دادند. به شبى یك قران كه ظاهراً به نظرم پول كلانى مى آمد و همین شد كه اجباراً تند خوانى را آموختم.»

محصول كتابخوانى سالهاى اولیه كودكى فانى منجر به آشنایى زودهنگام با قرآن مى شود. چنانكه در سالهاى آخر دبیرستان مى توانست به كمك ترجمه هاى تحت اللفظى و زیرنویس قرآن كه در آن زمان منحصر به دو ترجمه مرحوم معزى و الهى قمشه اى بود، به فهم ظاهرى معانى قرآن برسد.

او البته در دوران تحصیلش توانسته بود از محضر بزرگانى چون جعفرشهیدى، مهدى محقق ، استاد عبدالحمید بدیع الزمان كردستانى، امیرحسین یزدگردى و ذبیح الله صفا بهره مند گردد.

فانى پس از قبولى در رشته كتابدارى، در مركز خدمات كتابدارى كه از مراكز جدیدالتأسیس آن دوره وزارت علوم بود استخدام شد. او در سال 1361 كه استادش دكتر محقق دایره المعارف تشیع را تأسیس نمود و به عنوان دستیار در خدمت استادش بود، همچنانكه خرمشاهى نیز به این كار پرداخت. اما همكارى با دكتر محقق یك سال بیشتر طول نكشید كه دكتر محقق «بنیاد دایره المعارف بزرگ اسلامى» را تأسیس نمود اما توصیه و سفارش اكید به فانى و خرمشاهى نمود كه این راه را ادامه دهند و تاكنون نیز همواره بدین كار پرداخته و با سرپرستى سید احمد صدرحاج سید جوادى و جمعى از نویسندگان توانسته اند سه جلد از دایره المعارف تشیع را به چاپ رسانند.

فانى درباره ضرورت وجود و رواج شكوفایى دایره المعارف نویسى مى گوید: «به نظر من از رویدادهاى مهم فرهنگى سالهاى اخیر در ایران رواج و شكوفایى دایره المعارف نویسى است. دایره المعارف مجموعه اى فشرده از دانش است كه به نحوى تنظیم مى شود كه اطلاعات به سهولت و سرعت در اختیار مراجعه كننده قرار گیرد. دایره المعارف یا اصولاً هر نوع كتاب مرجع در واقع پاسخگوى نیاز جامعه است. جامعه اى كه پرسش ندارد و كنجكاو نیست و یا اینكه فكر مى كند براى هر پرسشى یك جواب از پیش داده شده وجود دارد، جامعه اى است مرده و راكد كه نمى تواند فراتر از خود رود و پیشرفت كند، اما جامعه زنده و پویا، پرسشگر است و طبعاً نیاز دارد كه پاسخ به پرسشهاى خود را پیدا كند و یكى از راههاى پاسخگویى تألیف و تدوین كتابهاى مرجع و در صدر آنها دایره المعارفها است.»

او فرق دایره المعارف با هر منبع اطلاعاتى دیگر مثل كتاب را در این مى داند كه: دایره المعارف به نحوى تدوین و تنظیم شده است كه شما به سهولت و با سرعت بیشترى مى توانید به مطلب مورد نظر خود دسترسى پیدا كنید و شیوه نگارش دایره المعارف این است كه با زبانى روشن اطلاعات فشرده را در اختیار مراجعه كننده قرار مى دهد و ضمناً شما را راهنمایى مى كند كه براى مطالعه بیشتر باید به چه منابعى رجوع كنید، این چیزى است كه یك كتاب عالى یا یك منبع اطلاعاتى عالى پاسخگوى آن نیست.

فانى پس از اخذ لیسانس به تدریس زبان فارسى پرداخت. او همچنین در سال 1358 به تدریس، ترجمه و تفسیر قرآن در مركز خدمات كتابدارى ایران پرداخت كه مدت دو سال به طول انجامید.

فانى در سال 1350 سربازى را به اتمام رساند و به انگلستان سفر كرد. شاید آن گونه كه خود او بیان مى كند براى آموختن زبان انگلیسى این سفر را تجربه نمود. به هرحال پس از آن، او در كنار مشاغل ادارى و كار مؤسسات پژوهشى به كار ترجمه و تألیف كتاب پرداخت.

با این همه فانى حتى در دوران سربازى از كتاب و ترویج فرهنگ كتابخوانى دور نماند. او این موضوع را اینگونه تعریف مى كند: «در كنار اروندرود و دهانه فاو و در زیر نخلهاى بلند كتابخانه كوچكى درست كردم كه اولین تجربه من در كتابدارى بود. روزهاى گرم و بلند تابستان خوزستان به كندى مى گذشت و سربازان و گروهبانان و افسران به بطالت وقت كشى مى كردند و روز و شب را مى گذراندند. به اصرار كتاب داستان و شعر به آنها مى دادم. نخست از خواندن ابا داشتند، آن را امرى شاق مى پنداشتند، ولى كم كم شیفته مطالعه شدند، به وضوح مى دیدم هر انسانى كه سواد خواندن داشته باشد، بالقوه دوستدار كتاب و كتابخوانى است، فقط امكان و فرصت آن را نیافته است. نقش كتابخانه در همین است كه چنین فرصتى را به سهولت در اختیار همگان مى گذارد.»

همانطور كه پیش از این نوشتیم، كامران فانى یك سال تمام به عنوان دستیار دكتر محقق در دایره المعارف تشیع فعالیت مى كرد. خودش درباره این دایره المعارف مى گوید:« دایره المعارف تشیع اولین دایره المعارفى بود كه فكر تدوین آن بعد از انقلاب در سال 1359 شكل گرفت و در آن زمان تقریباً هیچ دایره المعارفى در این زمینه در ایران آغاز به كار نكرده بود و اصلاً هیچ دایره المعارفى در زمینه تشیع به هیچ زبانى چاپ نشده بود، اما دایره المعارف گونه هایى درباره تشیع و اسلام وجود داشت و همین مسأله باعث شد كه فكر تدوین و تألیف دایره المعارف تشیع به وجود آید، چرا كه در جهان اسلام چندین دایره المعارف توسط اهل تسنن تدوین شده بود، ولى شیعه به طور جدى هیچ تلاشى در این زمینه نكرده بود و تنها دایره المعارف در این زمینه، دایره المعارف گونه اى بود كه آقاى امین در لبنان منتشر كرده بود كه آن هم به هیچ وجه پاسخگوى ما نبود.»

او مى گوید:«در آغاز بنده و آقاى دكتر مهدى محقق به همراه آقاى خرمشاهى تصمیم گرفتیم براى اینكه كار با یك سامان منطقى انجام شود، شیوه كار را معین كنیم، به همین دلیل یك سال اول را به تدوین طرح دایره المعارف اختصاص دادیم كه تحت عنوان «طرح تدوین دایره المعارف تشیع» در سال 1360 منتشر شد. این طرح تدوین دو بخش داشت؛ بخش اول مربوط به روش شناسى كار بود كه دامنه و محدوده كار و شیوه نگارش مقالات و حجم مقالات مشخص شد و پیش بینى در مورد این انجام شد كه حدوداً این دایره المعارف چند جلد خواهد شد و تدوین آن چه مدت طول خواهد كشید و در بخش دوم فهرست مدخلها و فهرست نام مقالات را از حرف "الف" تا "ى" تنظیم كردیم و حدود بیست هزار مدخل را به ترتیب حروف الفبایى تعیین كردیم.»

او در مورد سختى هاى كار یك دایره المعارف نویس و دایره المعارف نویسى مى گوید: «دایره المعارف كارى گروهى و بسیار پرهزینه است و به تدریج منتشر مى شود و طبعاً تا كار به پایان نرسد، نباید انتظار داشت كه به فروش برود، بنابراین نیاز به حمایت مالى و سرمایه گذارى دارد.»

با این همه دایره المعارف تشیع نتوانست این حمایت مالى را داشته باشد و به سرمایه هاى خصوصى متكى است. كامران فانى این مجموعه را بیش از هر چیز مدیون ایثار و فداكارى فهیمه محبى مى داند و مى گوید: او با ایثارى كم نظیر و با فروش خانه شخصى خود این كار را سرپا نگه داشت.

او مى گوید:«اگر واقعاً مشكل مالى ما حل شود، خیلى از ایراداتى كه بر ما مى گیرند، حل خواهد شد. مثلاً گاهى به ما انتقاد مى كنند كه مقالات ضعیف است. در برخى از موارد حق دارند، اما براى جبران این نقص باید این توانایى را داشته باشیم كه اگر مقاله اى خوب نبود، آن را تجدید كنیم و یا اینكه با نویسندگان بیشترى همكارى كنیم و اینها همه نیازمند حمایت مالى است.»

ساموئل جانسون جمله معروفى راجع به فرهنگ نگارى و دایره المعارف نویسى دارد كه مى گوید:« هر نویسنده اى آرزو دارد كه از كتابش تعریف كنند، اما یك فرهنگ نویس یا دایره المعارف نگار همین كه به او ناسزا نگویند، بسیار خوشحال مى شود، چرا كه دایره المعارف كارى گروهى و مجموعه متنوعى از اطلاعات است.» با این همه، با مطالعه دایره المعارف دموكراسى و دایره المعارف تشیع خواننده به صعب و دشوار بودن كار كامران فانى و همت و تلاش و دانایى او پى مى برد. افسوس كه قدرش را كمتر از اجرش مى دانیم و شكیبایى اش را حمل بر سكوت مى كنیم. با این همه، او بیش از 24سال است كه شكیبا است و صبورانه دانایى خود را براى نسلهاى آینده به یادگار مى گذارد.

تهیه و تنظیم برای تبیان : زهره سمیعی – بخش ادبیات تبیان