چو قرآن بخوانند دیگر خموش !
یكی از ادب‌های تلاوت قرآن، گوش دادن و سكوت هنگام شنیدن آیات كلام الله است. وقتی كسی قرآن میخواند و یا از رادیو، ضبط صوت و دستگاه پخش قرآن پخش میشود، كسانی كه صدای قرآن را میشنوند شایسته است به قرآن گوش فرا دارند و سكوت را رعایت كنند. زیرا این دستور خداوند است كه در قرآن كریم آمده است:«وَ اِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ.»1 هنگامی كه قرآن خوانده میشود، گوش فرا دهید و خاموش باشید؛ شاید كه مشمول رحمت خدا شوید.
معنی «استماع» و «انصات»
خداوند در این آیه مردم را هنگام قرائت قرآن به دو چیز امر كرده است:
الف. «استماع»: استماع به معنی شنیدن است در حالی كه به معنا و مفهوم كلام نیز توجه شود. یعنی شنیدن با میل قلبی.
ب. «انصات»: به معنی سكوتی است كه همراه با توجه به گفتار الهی باشد.
بنابراین همه مسلمانان وظیفه دارند هنگام تلاوت قرآن به آیات الهی كاملاً گوش فرا دهند و ساكت باشند و در این حال به معانی آیاتی كه تلاوت میشود توجه كنند. در این صورت مشمول رحمت خداوند میگردند و بر ایمانشان افزوده میشود.
تذكر این نكته به همه دوستداران قرآن ضروری است؛ دیده میشود گاهی وقت‌ها رادیو یا ضبط صوت قرآن پخش میكند و افراد در همان حالی كه به قرآن گوش میدهند با یكدیگر صحبت میكنند و یا در جلسات قرآنی، شركت كنندگان مشغول صحبت‌های غیرضروری و نابجا هستند. مواردی از این قبیل، خلاف ادب قرآن است. در چنین مواردی باید یكی از دو كار را انتخاب كرد؛ یا قرآن استماع كرد و یا به كار دیگر پرداخت.
فضیلت استماع قرآن
توفیق بعضی از عبادت‌ها نصیب همه انسان‌ها نمیشود برای این كه از پاداش فراوان آن اطلاعی ندارد. از جمله این عبادت‌ها استماع قرآن كریم است. در زمینه فضیلت استماع كلام خدا از امام چهارم زین العابدین (علیه‌السلام) روایتی رسیده است كه فرمود:
«مَنِ اسْتَمَعَ حَرْفاً مِنْ كِتابِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ غَیْرِ قِرائَهٍ كَتَبَ اللهُ لَهُ حَسَنَهً وَ مَحاعَنْهُ سَیِّئَهً وَ رَفَعَ لَهُ دَرَجَهً»2؛ كسی كه حرفی از كتاب خدا را بشنود بدون این كه خود قرائت كند خداوند برایش حسنهای مینویسد و یكی از گناهان او را محو میكند و مقام او را یك درجه بالا میبرد.
وقتی فقط شنیدن آیات الهی چنین اجر و پاداشی دارد چرا بعضی از ماها خود را از آن محروم میكنیم و در غفلت هستیم! استماع قرآن عبادتی است كه نه تنها هیچ زحمتی ندارد بلكه انسان را سرشار از نشاط و آرامش روحی مینماید. توجه كنید؛ اگر فرزندی در خانه قرآن میخواند، پدر و مادر بعد از نماز، قرآن قرائت میكند یا در مجلس ترحیمی قرآن خوانده میشود و یا در جلسه و كلاس قرآن، آیات الهی تلاوت میشود، كسانی كه آیات قرآن را گوش میدهند برای هر حرف آن پاداشی است، گناهی محو میشود و درجهای به درجات معنوی انسان افزوده میشود. البته استماع باید همراه با توجه به معنی كلام خدا باشد.
:«وَ اِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ.» هنگامی كه قرآن خوانده میشود، گوش فرا دهید و خاموش باشید؛ شاید كه مشمول رحمت خدا شوید.
نتیجه استماع و سكوت
در آیه 204 سوره اعراف، نتیجه استماع و سكوت هنگام خواندن قرآن، برخورداری از رحمت الهی معرفی شده است. زیرا یكی از آثار استماع قرآن، افزایش ایمان است. چنانكه در نگهداری ایمان نیز سهم زیادی دارد. برای این كه گوش فرا دادن به قرآن موجب میشود معانی آن به خوبی فهمیده شود، به اندرزها و دستورات و احكام قرآن عمل شود و در نتیجه ایمان انسان بیشتر گردد، و در نهایت، مورد لطف و رحمت الهی قرار گیرد.
از این رو خداوند وقتی مؤمنان حقیقی را توصیف میكند چنین میفرماید:
«وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إِیماناً»3؛ هنگامی كه آیات خدا بر آنها تلاوت شود، ایمانشان فزونتر میگردد.
تذكر مهم
معمولاً هنگام قرائت قاریان برجسته، افراد حاضر در مجلس اذكاری را بر زبان جاری میكنند كه شامل تكبیر، تهلیل، تحمید و تنزیه خداوند و ... است. این اذكار نوعی واكنش در برابر قرائت قاری قرآن است و از دو چیز سرچشمه میگیرد:
1- تأثیر آیات در شنونده: وقتی قاری، قرآن تلاوت میكند شنونده چنان تحت تأثیر قرار میگیرد كه ناخودآگاه ذكری متناسب با آیه از دهانش خارج میشود. این به خاطر توجه شنونده به معنا و پیام آیاتِ تلاوت شده است.
2- ویژگی‌های تلاوت: گاهی از وقت‌ها قاری كه قرآن تلاوت میكند برجستگی خاصی (مانند صدای زیبا، لحن فصیح، محزون خواندن و توجه به معانی آیات در قرائت) دارد، مستمع تحت تأثیر این ویژگی‌ها، قاری قرآن را تحسین میكند.
سخن در این است كه گفتن اذكار، تكبیرها و تحسینها باید با ادب استماع و سكوت سازگار باشد. یعنی شنونده در اثر تأثیرپذیری از تلاوت قرآن چنین اذكاری را بر زبان جاری كند و ساختگی نباشد. ثانیاً با صدای متعارف(نه بلند و فریادگونه)، با وقار و طمأنینه همراه باشد. اگر در گفتن اذكار این ویژگی‌ها رعایت نشود موجب حواس پرتی حاضران شده و نمیتوانند از آیات قرآن بهرهبرداری لازم را بنمایند. از طرفی موجب بیاحترامی به قرآن است، زیرا ادب استماع و سكوت را مراعات نكردهاند.
گروه دین و اندیشه تبیان، فاطمه محمدی
1- اعراف(7)، آیه 204.
2- اصول كافی، ج 2، باب «ثواب قراءه القرآن»، ص 448.
3- إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُكِرَ اللهُ وَ جِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إِیماناً وَ عَلى رَبِّهِمْ یَتَوَكَّلُونَ. (انفال/آیه 2)
