نظام آموزشی حوزه سامراء

روش مكتب سامراء شاگرد را به جاى درس رفتن مكرر و انباشتن كتب و صرف ساليان عمر و شنيدن و نوشتن او را به تتبع و تفكر وا مى داشت

قسمت دوم

5.انصاف در بحث

در بحث و مناظره و تدريس باانصاف بود.اگر مطلبى را از شاگردانش مى شنيد كه از اتقان و استدلال درست برخوردار بود گر چه برخلاف نظرش بود با كمال صراحت و به آسانى مى پذيرفت .

روزى آخوند در مجلس درس استاد خود در سامراء بر نظراستاد ايراد كرد و از خود نظرى ديگر بيان داشت .استاد دلائل شاگرد خود را رد كرد و باز دليل آورد.اين مطلب دو سه بار تكرار شد. چون كار مباحثه و مناظره بالا گرفت محمدكاظم به عنوان احترام استاد سكوت كرد. فردا هنگامى كه ميرزا بر منبر جلوس فرمود قبل از شروع درس گفت : در مورد مساله ديروز حق با جناب آخوند بود و نظرايشان درست است .

نظير اين قضيه را در مباحثه ميرزا با يكى از شاگردان مرحوم شيخ انصارى مشاده مى كنيم مسلما اين مطلب در پرورش شاگردان و گسيل آنان به انصاف و حق پذيرى بسيار موثر بوده است .

6. طرح مباحث اساسى

ميرزا در سامراء فقط مطالب مهم و اساسى را بحث مى كرد. مطالب روشن و آسان را به شاگردان واگذار مى كرد كه خود تحقيق كنند و به درك آن نائل آيند.از طرف ديگر روشن است كه استعدادها مساوى نبوده و همگان نمى تواننداز اين روش بهره بگيرند. در نتيجه براى فهم مطالب شاگردان ميرزا مى بايست روش زير را دنبال كنند:

پيش مطالعه و تحقيق انفرادى و بررسى آراء و انظار قبل از حضور در درس كه خوداين مطلب در پرورش استعدادها و وادار شدن افراد به تحقيق و تتبع بسيار موثراست .

صاحب الذريعه مى نويسد:

[در هنگام تدريس كتابهايى از فقه فقط به مسائل بسيار مشكل آن مى پرداخت و از گريز به ديگر بحثها خوددارى مى نمود. بدين جهت از درس او فقط كسى بهره مى گرفت كه با بررسيهاى قبلى دراطراف موضوع فقهى احاطه به نظريات و دلائل پيدا كرده و تنها حل معضلات و شكافته شدن حقايق امور برايش باقى مانده باشد] .

7.استادپرورى و رشد شاگردان

براى آماده شدن اشخاص ضعيف واستفاده آنان از درس ميرزا شاگردان مبرز ميرزا براى ديگران حوزه هاى درس تشكيل داده و به تقويت ديگران مى پرداختند. پس از شروع درس ميرزا همگى اعم از شاگرد و استاد در درس ميرزا حاضر مى شدند.آقا بزرگ مى نويسد:

[ ازانفاس پر بركت ميرزا اين هر دو (ميرزاى دوم و سيدمحمد اصفهانى )از بزرگترين شاگردان وى بلكه ازاركان درس او گرديدند. هر كدام نيز مجلس درسى داشتند كه جمعى ازافاضل شاگردان ميرزا در آن شركت مى كردند] .

يكى از شاهدان مى گويد:

[ هر يك از آنان (بزرگان شاگردان ميرزا) حوزه درسى دارند كه طلاب در آن حوزه ها استفاده مى نمايند و در محضر تدريس ميرزا كه در سال چند ماه دايراست مدرسين و متدرسين همه حاضر مى گردند]  .

اين سيره آثار بسيارى در پى داشت از جمله :

1- تقويت شاگردان ضعيف و رشد آنان .

2- تربيت مدرس براى حوزه ها.

3- تجليل ازاعاظم و شناساندن آنان به مردم .

مرحوم آيه الله بروجردى اصرار داشته شيوه تدريس مرحوم آخوند خراسانى صاحب كفايه را پياده كنند. شيوه تدريس محقق خراسانى اين بود كه : برخى از شاگردان زبده درسها را تقرير مى كرده اند و حوزه ها كوچكترين تشكيل مى داده اند تا درس براى بقيه شاگردان كه ضعيف ترند با طرح اشكال و پاسخ آن پخته شود ولى اين شيوه در قم عملى نشد.

8. تشويق به تقرير و پژوهش :

تقرير يعنى نوشتن درس استاد از ديرباز در حوزه ها معمول بوده است .

[ اولين كسى كه به اين كاراقدام كرد صاحب مفتاح الكرامه بود كه درس استادش مرحوم بحرالعلوم طباطبايى پيرامون وافى را تقرير و تاليف كرد]  .

سر درس همه دانش پژوهان گوش فرا مى داده اند بعداز درس شاگردان زبده و قوى براى اين كه مطالب درس پخته و روشن شود درس را تشريح و تقرير مى كردند و آن گاه توسط گوينده يا فرد ديگر نوشته مى شد.اين روش كه در فهم و محفوظ ماندن مطالب درسى بسيار موثر بود مورد تشويق ميرزا بود. ميرزا به نوشته هاى شاگردان اهميت مى داد و بهترين تقرير را در حضور ديگران معرفى مى كرد.از جمله :

[ميرزا حبيب الله مشهدى از مقررين درس ميرزا در سامراء بود كه تقريرات خود را بر ميرزا عرضه كرد. مجدد آنها را بر ديگر تقريرات ترجيح داد و در منبر به آن تصريح كرد] 31 .

مرحوم آيه الله بروجردى كه به يك واسطه شاگرد مكتب سامراءاست نيزاين روش را دنبال مى كرد. روش مكتب سامراء شاگرد را به جاى درس رفتن مكرر و انباشتن كتب و صرف ساليان عمر و شنيدن و نوشتن او را به تتبع و تفكر وا مى داشت 9.احياى روحيه استنباط و پرهيزاز تطويلهاى بى ثمر

درس ميرزا در عين تتبع و تحقيق به مسائل بسيار ضرورى اختصاص داشت .وى عمر طلاب راارزشمندتراز آن مى دانست كه سالهاى طولانى صرف مباحثى ازاصو گردد كه ثمره چندانى ندارد واستعدادهاى بى كران عاشقان تحصيل و تفقه در لابه لاى اشكالات واهى و غير مثمرثمر نابود شود.

ميرزا وصيت استادش شيخ انصارى را جامه عمل پوشيد:

جناب شيخ دراواخر حياتش از من خواست در كتاب رسائل او تجديد نظر كرده و آن را تنقيح كنم . با وجودى كه ايشان چند بار تكرار كرد ولى من به لحاظ احترام به استاد از قبول اين امر امتناع ورزيدم  .

منبع:فصلنامه حوزه                                     تنظیم:نقدی-حوزه علمیه تبیان