علامه شیخ عبدالحسین امینى تبریزى
علامه مصلح شیخ محمد حسین كاشف الغطاء
آیت الله سید موسى شبیرى زنجانى
آیت الله سید محمد حسن آل طالقانى
علامه سید عبدالعزیز طباطبایى (قدس سره)
حجة الاسلام سید محمد على خیرالدین
بسیارى از صاحب نظران و اندیشمندان، اعجاب و اجلال خویش را در مورد شخصیتشیخ آقا بزرگتهرانى پنهان نداشتهاند و با سخنانى كه حاكى از عظمت روحى و مقام بلند علمى شیخ است وى راستودهاند و كارهاى گرانسنگ و طاقت فرساى او را ارج نهادهاند. سخنانى را كه در پنجاه سال گذشته بهتجلیل از شیخ و آثار ماندگارش گفته شده است اگر در یكجا گردآورى شود شاید از صد صفحه هم بیشترباشد و اگر چكامهها و سرودههاى شاعران را نیز كه در مدح او گفتهاند به آن اضافه شود خود كتابى بزرگو قطور خواهد شد.
علامه شیخ عبدالحسین امینى تبریزى
«با دست تكریم و احترام، كتاب پاك و كریمى (1) را كه پر از
مرواریدهاى درشت و درهاى درخشان بود از قلم شیخ بزرگ و
بزرگوارمان، یادگار نیكمردان گذشته «بقیة السلف الصالح» حجة
الاسلام آیت الله سماحة الحاج الشیخ آقا بزرگ تهرانى دریافت
كردیم.... با هزاران شكر و تشكر و سپاس از او.» (2) .
علامه مصلح شیخ محمد حسین كاشف الغطاء
«... روح همت و نشاط، مصداق راستین اراده و عزم در جهان امروز، دانشمند علامه،جامع علم و تقوا،احیاگر سنت و سیره اسلامى،نابود كننده بدعتها، برادر و دوست و یاور ما در راه خدا، شیخ آقا بزرگتهرانى [است] خدا وى را با عنایتهاى مخصوص و الطاف ویژه خویش تایید كند و همچنان محكم ومستدام، پایدار دارد...» (3) .
آیت الله سید حسن صدر عاملى
«الاجل الافخم الافضل و البحر الكامل الاكمل، انموذج السلف و ابوالفضایل و الطرف، المحدث الفقیهو الرجالى النبیه و الاصولى الخبیر، الشیخ محمد حسن معروف به شیخ آقا بزرگ تهرانى.... به راستى كهآثار دانشمندان را زنده كرد و آنها را از تباهى و نابودى مصون داشت و چنان در تارخى ثبت كرد كه دلهابه سوى آن پر مىكشد و گوشها از شنیدنش تیز مىگردد. با گذشت روزگاران نام نیك و ذكر جمیل او ازمیان نخواهد رفت و پاداش نیكى را كه خدا براى احیاگران اثار و اخبار دینش خواهد داد، ارزانى اوخواهد شد...» (4) .علامه محمد على اردوبادى
«خداوند سبحان در این اواخر بزرگمردى از مردان بزرگ امت و یگانه قهرمانى از قهرمانان مسلمانانرا براى حفظ كیان و آبروى شیعه برانگیخت و او كسى جز علامه اكبر حجة الاسلام شیخ محمد محسنرازى [تهرانى] نبود...» (5) .آیت الله سید موسى شبیرى زنجانى
«آیت الله حاج شیخ آقا بزرگ تهرانى، هشتاد سال مداوم در رشتههاى متنوع علوم اسلامى،مخصوصا علم تراجم و كتابشناسى، با زحمتى طاقت فرسا اشتغال داشت و حدود شصتسال یا بیشتراست كه كتابهاى ایشان مرجع بسیار مهم اهل تحقیق است و بسیارى از رجال اسلامى، امامیه و غیرامامیه از این دانشمند عالیمقام اجازه روایتى تحصیل كردهاند.... رحمة الله علیه رحمة واسعة.» (6) .
سید محمد حسن آل طالقانى
«شیخ ما امام تهرانى با روحى طاهر و طیب به سوى حق شتافت. نامه اعمالش را با گناهان سیاهنساخت و به كثافت طمع و آز نیالود. بارفتن او بركتى از بركتهاى آسمانى از میان ما برداشته شد و چراغفروزانى كه همیشه راه خیر و طریق حق و فضیلت را روشن مىكرد خاموش شد و پرچم بزرگى كه زمانزیادى بر آشسمان ضیلتسایه گسترده بود به خاك افتاد. و زمین جسد پاكى را در خود نهفته ساختكه از روزى حلال و غذاى كافى سیر نشد و هیچ وقت در رگهایش خون كثیفى كه از حرام تولید شده باشدجریان نیافت.علامه سید عبدالعزیز طباطبایى (قدس سره)
«شیخ مشایخ معاصر، بزرگ پژوهشگران و فهرست نگاران، حجت و دلیل تاریخ، احیاگر آثارگذشتگان، نمونه ناب تقوا و صلاح، شیخ آقا بزرگ تهرانى رحمه الله[است]. (8) .
استاد بزرگوار مرحوم علامه طباطبایى یزدى رضوان الله علیه ارادت ویژهاى به شیخ آقا بزرگ داشتو گاهگاهى كه از او به بزرگى یاد مىكرد با عناوینى چون: «شیخناالمقدس» (9) و «شیخنا العلامه» (10) ناممىبرد و مىگفت:
«شیخ بزرگ ما مرحوم محقق تهرانى روح بزرگ داشت، 25 سال با او بودم اما براى یك بار هم ندیدمپشتسر كسى بدگویى یا غیبت كند....» (11) .
حجة الاسلام سید محمد على خیرالدین
«خسارتى كه جامعه علمى از فقدان حج كبرى، علامه موثق و معتمد آیت الله امام شیخ آقا بزرگتهرانى - رحمه الله رحمة واسعه - دید به راستى كه خسارت بزرگى بود چرا كه او از شخصیتهائى بود كهبسیار اندك به دست مىایند. گذشته از جایگاه علمی و از اینكه او در كشورهاى اسلامى با علم و تقوا، زهدو اخلاق، پاكدلى و اخلاص شناخته شده بود و در كشورهاى غربى هم به خبره بودن و فرهنیخته وكاركشتگى در جهاد علمى و پژوهش و كاوش شناخته مىشد. علاوه بر همه اینها او داراى سیرت ورفتارى بود كه پر از پندها و عبرتهاى آموزنده است. كلمههاى چون مردانگى و دلیر مردى، ایثار واخلاص و... با همه معناهایى كه به این كلمهها بار مىشود، در او تجلى یافته بود.» (12) .استاد محمد رضا حكیمى
«شیخ آقا بزرگ، در طول سالهاى نجف - همچنان روزگاران گذشته خویش - به پیگیرى كارهاىتحقیقى و ادامه رسالت علمى خود شب و روز مىگذارنید و با امانت و اخلاص تمام، به تالیف و نشراطلاعات خود اشتغال داشت. حوادث اندوه آفرین روزگار، پیشآمدهاى نامنتظر، و بیماریهاى درد خیز -كه در زندگى وى بسیار بود - هیچیك نتوانستند او را در كار سست كنند و رنگ ناتوانى و ضعف به جوهروجود او بزنند.
شیخ در اخلاق اسلامى و تقواى نفس و طهارت ضمیر نیز از نمونههاى اندكیابى بود كه احوالات آنان،اصحاب ائمه طاهرین و علماى بزرگ شیعه را به یاد مىآورد.» (13) .
«هنگامى كه حماسه آفرینان پیاپى در رسیدند، حماسه سرایان باید به پاخیزند و حماسه آنان رابسرایند. آنان كه حماسههاى ژرف را، حماسهژهاى پاك را، حماسههاى والا را مىسرایند خود نیزحماسه آفرینند. كدام حماسه، ژرفتر و پاكتر و والتر از «الغدیر»، از«الذریعه»، از «بیان الفرقان»؟
الغدیر مىگوید: حق با على است.
الذریعه مىگوید: فرهنگ پهناور اسلام در گرو شیعه على است.
بیان الفرقان مىگوید: معارف حقه و علوم الهیه در نزد على و اولاد على است. (14) .
استاد حكیمى از آنبزرگمرد تاریخ چنین نام مىبرد:
«علامه كبیر، مؤلف مجاهد، متتبع كم مانند،خادم دین و جامعه، عاشق كتاب و فرهنگ، ناشر علم وفضیلت، عالم ربانى، و تربیتیافته مكتب جعفر بن محمد(ع)، حضرت شیخ آقا بزرگ تهرانى - رحمة اللهعلیه.» (15) .
نویسنده نامدار جلال آل احمد
ایشان پس از انتشار جلد پنجم الذریعه مقالهاى رات در معرفى آن منتشر ساخت كه ضمن آنمىنویسد:«براستى باید گفت كمتر محقق و كتابدار و یا مطالعه كنندهاى در تاریخ ایران بعد از اسلام مىتواندخود را از این مجموعه گرانبها بىنیاز بداند.» (16) .
آیت الله سید مرتضى نجومى(ره)
«مرحوم حاج شیخ (رحمة الله علیه) بسیار بزگوار، سلیم النفس، خود نگهدار، حلیم و دائم الاشتغالو الكتابه بودند، به مجرد آنكه از نوشتن یا مطالعه دست مىكشیدند تا قدرى استراحت كنند مىدیدمآهسته به ذكر خدا مشغول است.».
استاد نجومى در سخن دیگرى مىگوید:
«اصولا بنده معتقدم كه حاج شیخ بر اثر خدمتسالیان متمادى به اسلام، داشتن خلوص، خضوع،خشوع،ملكه سلامت نفس و ارامش روان، سلوك الهى بر ایشان پیدا شده بود.» (17) .
آیت الله نصرالله شبسترى
«نابغه عظیم الشان، حضرت استاد آقا حاج شیخ آقا بزرگ تهرانى از دانشمندان اسلامى و.... [از] اینمغز متفكر، این قلب مطمئن، این دیده بینا، این دانشمند توانا،این بزرگمرد افتخار بخش و این قهرمانشب زنده دار [چه مىتوان گفت]. (18) .________________________________________
1) منظور اجازه نامه مفصلى است كه شیخ آقا بزرگ براى علامه امینى نوشته بود، رك، فصل آثار همین دفتر.
2) الغدیر، ج10، ص ح، این سخن را علامه امینى زمانى در حق شیخ نوشت كه او هنوز زنده بود.
3) این سخن تنها بخش كوتاهى است از مقدمهاى كه علامه كاشف الغطاء بر جلد اول الذریعه نوشته بود.
4) همان، الذریعه، ج1، ص4.
5) همان، مقدمه، به اندكى تصرف.
6) یادنامه علامه امین، ص72.
7) الشیخ آغا بزرگ الطهرانى فقید العلم و الادب، ص16.
8) الغدیر فى التراث الاسلامى، ص236.
9) همان، ص57.
10) همان، ص101.
11) استاد این سخن را در ضمن مصاحبهاى كه با صدا و سیما داشت فرمود، نوار مصاحبه در صدا و سیما و... موجود است.
12) الشیخ آغا بزرگ الطهرانى فقید العلم، ص17.
13) شیخ آقا بزرگ، ص7.
14) همان، مقدمه ص21.
15) همان، ص65.
16) همان، ص15، به نقل از مجله «سخن» س2، ش11 - 12، دى و بهمن 1324.
17) نورعلم، شماره 38، ص42 - 48.
18) همان، ص50، به نقل ازكتاب «وفادار باشید»، ص6، 7.
تهیه و تنظیم: فریادرس گروه حوزه علمیه
