تبیان، دستیار زندگی
«ما وارث دینی هستیم كه از زمان رسول اكرم(ص) تاكنون گذشته از شهادت ائمه اطهار(ع) و اصحاب و یارانش، هزاران شهید از علمای بزرگان، در به ثمر رساندن آن نقش داشته‏اند و اكنون ما هستیم كه ثمره آن همه فداكاری و جان‏نثاری را در اختیار داریم
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

انديشه سياسي آيت‏اللّه‏شاه‏آبادي
اندیشه

پيوند ميان دين و سياست

وحدت نيروهاي اسلامي

ايجاد جمعيت و انجام كار تشكيلاتي

ايثار و شهادت‏طلبي

استكبارستيزي

تهاجم فرهنگي

استقلال اقتصادي و توجه به علل عقب‏ماندگي و

پيوند ميان دين و سياست

از اركان انديشه سياسي مرحوم شاه‏آبادي، آميختگي دين و سياست است. او كه سياست را «عبارت از تدبير در جريان مصالح نوعيه و منع از تحقق مفاسد آنها» تعريف مي‏كند، ميان آن با تزوير و تدليس و شيطنت جدايي مي‏افكند و چنين سياستي را تحريف در مفهوم سياست مي‏شمرد. از نظر ايشان، قوانين و احكام الهي را كه در جهت مصالح و مفاسد واقعي اجتماعي تشريع شده‏اند، در واقع مي‏توان سياسات الهيه ناميد. چون تدبير در جريان همان مصالح و عدم ظهور همان مفاسد است.20

حدود و ديات از سياسات اسلامند براي جلوگيري از منهيّات و پيشرفت اوامر، لذا از تدابير الهيه‏اند و لذا وقتي قصاص در جامعه اجرا شد، با جريان اين حكم سياسي الهي، حفظ نفوس مي‏شود و مردم از حيث حبّ ذات و حبّ بقاء مرتكب اين فعل قبيح نخواهند شد.

در انديشه آقاي شاه‏آبادي، حتي طهارت و صوم و صلوة و زكوة و حج نيز بر سياست مشتمل است، و «لذا مي‏توان علي‏التحقيق گفت كه دين اسلام، دين سياسي است.»21

از ديد آيت‏اللّه‏ شاه‏آبادي، قناعت به اسلام انفرادي از اسباب مهلكه است و بسط معارف و حقايق ديانت در حدود ممالك اسلامي، به منزله ريسمان نبوت و ولايت است و موجب ارتباط با مقام مقدس حضرت حجة بن‏الحسن(ع) مي‏گردد.24

وحدت نيروهاي اسلامي

از خطوط كلي ديگر انديشه سياسي آيت‏اللّه‏ شاه‏آبادي توجه به مسأله وحدت ميان آحاد ملت و گروه‏هاي مختلف به طور كلي، و وحدت ميان عالمان ديني به طور اخص است.

مرحوم شاه‏آبادي از وحدت با نام «خيط اخوت» ياد مي‏كند و معتقد است؛ از جمله علل و عوامل بيماريهاي فكري جامعه اسلامي و گسترش و نفوذ اخلاق رذيله و افعال قبيحه، افتراق مسلمانان است كه بر اثر اختلاط با اجانب و بيگانگان رخ نموده است و رابطه ميان انحلال و نابودي و انهدام جامعه با مسأله اختلاف و تفرق رابطه‏اي كاملاً مستقيم است. هر چقدر اختلاف بيشتر باشد، انحلال نيز شديدتر خواهد بود. 25

ايجاد جمعيت و انجام كار تشكيلاتي

از جلوه‏هاي قابل تأمل انديشه سياسي جناب شاه‏آبادي(ره) توجه به كار گروهي و پديد آوردن تشكيلات منسجم در ميان مسلمانان است و معتقد است  نيل به مقاصد عاليه اسلامي تنها در گرو پيدايش جمعيت منسجم است.

مباني تحزّب ديني از ديدگاه شاه‏آبادي بر نوعي بودن مرام اسلامي استوار است. چون مقصد عاليه اسلامي، مقصد نوعيه است. از اعظم سياستها براي نيل به اين مقصد، تحصيل عِدّه و عُدّه است. از ديدگاه شاه‏آبادي:

«عدد اگرچه فوق حدّ نهايت بوده باشد ولي مادامي كه مرتبط نشود به «خيط اخوت» در حكم غيريّت و مباينت است و البته جهات مباينه مؤثر در يك جهت و محصل يك معتقد نخواهد بود، چنانچه دانه‏هاي تسبيح مادامي كه به واسطه خيطي منتظم نشود، حركت هيچ كدام باعث حركت ديگري نگردد.»27

از اينجا معلوم مي‏شود كه «اخوّت» از احكام سياسيه الهيه براي اجراي مقاصد اسلامي است، و از همين‏رو در صدر اسلام، پيامبر اكرم(ص) دست به عقد اخوّت ميان مسلمانان زد.

مرحوم شاه‏آبادي براي چنين گروه‏ها و تشكيلاتي، اهداف و برنامه‏هايي را پيشنهاد مي‏كند. از جمله:

1. از آنجا كه اين تشكيلات، تنها سياسي نيست و اهداف عالي را دنبال مي‏كند، لذا از جمله اهدافِ فراهم كردن مؤسسات را، تعليم معارف و اخلاق و احكام ديانت مقدسه اسلام به افراد و اعضاي گروه و كودكان آنها مي‏بيند. از نگاه اين عارف هوشمند، اولين هدف، تعليم و تربيت است كه در اين ميان توجه به نقش كودكان اهميت دارد. به علاوه در آموزش و تعليم نيز توجه به سه چيز است: معارف، اخلاق و احكام.

2. هر عضو موظف باشد هر هفته يك شب براي مذاكره و تحصيل مهمات مذهب ي، در مركز جمعيت حضور به هم رساند.

3. هر عضو ملتزم باشد كه يك نفر را هدايت كند و با اين اهداف و اعمال آشنا كند.

4. جمعيت هيأت رييسه‏اي داشته باشد تا اختلافات به ايشان ارجاع شود.

5. تأسيس مجله

6. انجام كارهاي اقتصادي و شراكت و تجارت و زراعت و صناعت و اعطاي قرض الحسنه براي تأمين معاش اعضا و رسيدگي به بيكاران و اعاشت فقرا و ترويج محصولات داخلي.29

قيام للّه‏ و دفاع از اسلام

از نگاه عارفانه سياسي شاه‏آبادي، تمامي مجاهدتها و مبارزات و تلاش براي ايجاد تشكيلات و جمعيتها، تنها به هدف قيام للّه‏ است.

روزي نيز كه دست به تحصّن عليه رژيم رضاشاه مي‏زند، مباني اين تحصّن را براي فرزند مرحوم آخوند خراساني چنين توضيح مي‏دهد:

«اينك كه مي‏بينيم اين امانت الهي (دين اسلام) در معرض دستبرد و نابودي اين حكومت جبّار است، با همه وجود بايستي در نگهداري آن تلاش نماييم و از تجاوز به حدود آن ممانعت نماييم.»32

و در آخرين منبري هم كه در حرم حضرت عبدالعظيم در جريان تحصّن رفت، چنين گفت:

«(رضاخان) هدفش اعدام قرآن و اسلام است و اگر با من روحاني مبارزه مي‏كند، نه به خاطر خود من است بلكه به اين دليل است كه من مبلّغ قرآنم، لذا به دنيا اعلام مي‏كنم كه اگر حركت نكنيد، اين خبيث اسلام را از بين مي‏برد.»

در فرازهاي برگزيده بالا، دقيقا مي‏بينيم، همان اهداف و مباني سياسي را كه حضرت امام خميني، براي مبارزات خويش ترسيم مي‏نمود، در گفتار استاد او جناب شاه‏آبادي نيز متبلور است و جملات و تكيه كلامهاي آن دو عزيز، بسيار هم‏افق و قريب‏المأخذ است، گويا هر دو از يك نقطه كه همان اسلام ناب است، سرچشمه مي‏گيرد.

ايثار و شهادت‏طلبي

از ديگر اركان مهم انديشه سياسي آيت‏اللّه‏ شاه‏آبادي، موضوع ايثار و شهادت است. همان موضوع مهمي كه از اركان اساسي انديشه سياسي امام خميني و ريشه‏ها و مباني انقلاب اسلامي و تأسيس جمهوري اسلامي نيز شمرده مي‏شود. آن استاد عرفان پاسخ فرزند آخوند خراساني(ره) را كه از علت تحصّن ايشان پرسيده بود، چنين ارائه نمود:

«ما وارث ديني هستيم كه از زمان رسول اكرم(ص) تاكنون گذشته از شهادت ائمه اطهار(ع) و اصحاب و يارانش، هزاران شهيد از علماي بزرگان، در به ثمر رساندن آن نقش داشته‏اند و اكنون ما هستيم كه ثمره آن همه فداكاري و جان‏نثاري را در اختيار داريم. لذا وظيفه است تا جان در بدن داريم در حفظ آن بكوشيم و اين هديه گرانبهاي الهي را كه با خون بسياري از شهدا آبياري شده محافظت كنيم ... چون معتقديم كه خون ما رنگين‏تر از خون گذشتگان نيست.»34

نظير چنين فرازهايي را به كرّات در انديشه‏هاي معمار بزرگ جمهوري اسلامي نيز چه در دوران مبارزات و چه پس از آن شاهد بوده‏ايم، به طوري كه با تكرار آن، مفهوم شهادت‏طلبي و استشهاد، نه تنها در قاموس دنياي سياست امروز وارد گرديد، بلكه امروز از مفاهيم كليدي عرصه سياست در عصر حاضر شمرده مي‏شود كه نمونه‏هايي از آن را امروزه در شهادت‏طلبي و عمليات استشهادي نيروهاي اسلامي فلسطين مشاهده مي‏كنيم و به جرأت مي‏توانيم بگوييم: موضوع شهادت و جان‏فشاني در راه حق، كه به فراموشي سپرده شده بود اكنون جزء فرهنگ اجتماعي جامعه مسلمين در آمده است.

استكبارستيزي

از ديگر جلوه‏هاي انديشه سياسي استاد عرفان موضوع استكبارستيزي است. اين عارف بزرگ به موازات مخالفت با استبداد داخلي، عَلَم مبارزه با استكبار جهاني را بر مي‏افرازد. مستكبرترين دولت دهه‏هاي نخستين قرن چهاردهم هجري شمسي، دولت انگلستان است و از اين‏رو انگشت اتهام جناب شاه‏آبادي متوجه مظهر استكبار آن روزگاران مي‏شود و از مباني مبارزه خود با رژيم پهلوي را وابستگي آن به دولت مستكبر انگليس اعلام مي‏كند. او در قضيه تحصّن حرم حضرت عبدالعظيم، بر فراز منبر اعلام مي‏كند:

«خدايا تو شاهد و گواه باش كه اين مرتبه كه‏اين جمله را بگويم در اين ده شب (دهه عاشورا) سي مرتبه تكرار كرده‏ام و اتمام حجت نموده‏ام و براي علماي نجف، علماي قم، اصفهان و مشهد و تمام نقاطي كه مي‏دانستم و توانستم هم نامه نوشته‏ام و امشب هم براي آخرين مرتبه در اين مجلس مي‏گويم و آن اين است كه رضاخان، دست‏نشانده انگليس است و هدفش اعدام قرآن و اسلام است.»

تهاجم فرهنگي

از هوشمندي‏هاي عارف فرزانه و محبوب توجه ويژه به مقوله تهاجم فرهنگي است. موضوع تهاجم فرهنگي نه با اين نام، ولي با همين محتوايي كه در قاموس سياسي انقلاب اسلامي متداول است، در انديشه جناب شاه‏آبادي، از سه بُعد مورد عنايت قرار گرفته است؛ تشخيص، شناخت اسباب و عوامل و راههاي مقابله با آن. در مورد بُعد اول او معتقد است:

«مدت زماني است كه مملكت اسلام مبتلا به امراض مزمنه و مهلكه شده، انتشار عقايد باطله و اخلاق رذيله و افعال قبيحه به حدّي كه نمي‏توان جامعه را نسبت به انسانيت داد، فضلاً عن الاسلاميه.»

ايشان خطر اين تهاجم را همچون بيماري و آفتي مي‏داند كه روز به روز بر فشار آن افزوده مي‏شود تا آنجا كه رفته رفته، مزاج جامعه را به كلي فاسد و تباه سازد. اما براي مقابله با اين تهاجم وسيع فرهنگي كه در سه سطح عقايد، اخلاق و رفتار گسترش يافته، ذهن ايشان معطوف به علل اساسي كارساز شدن تهاجم و تحقق و پيدايش چنين آفتي در پيكره جامعه مي‏شود و معتقد است، اول بايد عوامل را شناخت تا با مقابله با آنها، بيماري به كنترل در آيد.

در بُعد آسيب‏شناسي تهاجم فرهنگي و عواملي كه موجب موفقيت تهاجم فرهنگي مي‏شود، به چهار عامل اشاره مي‏كند:

الف. غرور مسلمانان به حقانيت خود

ب. يأس از دستيابي به سعادت ديني و دنيوي

ج. افتراق مسلمانان

د. نداشتن بيت‏المال

حال كه زمينه‏هاي تحقق تهاجم فرهنگ، آسيب‏شناسي شده، راه صالح و مقابل روشن است. براي مقابله، بايد:

1. دست از غرور و يأس برداشت و به انجام تبليغات صحيح و بسط معارف و حقايق ديانت همت گماشت.

2. اختلاف و تفرقه و تشتّت را كنار گذاشت و به «خيط اخوت» از راه تشكيل جمعيتهاي مذهبي منسجم و مستحكم روي آورد.

3. به تشكيل بيت‏المال و جمع‏آوري خمس و زكات و ساير حقوق مالي واجب و غير واجب همت گماشت و به كارهاي اقتصادي مفيد و سازنده همچون تجارت مشروعه و صناعت و زراعت و ترويج محصولات داخلي روي نشان داد.

از نقطه‏هاي جالب انديشه شاه‏آبادي كه از هوشمندي و درايت اين پير حكايت مي‏كند، به كارگيري تمامي ابزار رسانه‏اي نوين و مدرن، در عرصه تبليغات اسلامي است. او با فتواي حكيمانه خود در باره راديو و بلندگو و ساير ابزارهاي رسانه‏اي مدرن كه به تازگي در آن زمان روانه بازار شده بود، و رژيم پهلوي از آن در مسير گسترش فرهنگ مبتذل غرب سود مي‏برد، جلوه‏اي از اجتهاد صحيح و فقاهت مبتني بر زمان‏شناسي صواب را عرضه نمود. در پاسخ استفتاء از به كارگيري راديو فرمود:

«راديو همچون زبان گويايي است كه هم مي‏تواند به دانش و فرهنگ خدمت كند، هم مي‏تواند گفتارهاي ناصواب بگويد، بنابراين خريد و نگهداري آن براي استفاده از برنامه‏هاي مفيد، مانعي ندارد.»

و هنگامي كه از او پرسيدند؛ آيا اجازه خريد بلندگو و نصب آن در مسجد را مي‏دهيد؟

در پاسخ فرمود:

«اين چه سؤالي است؟ حتما آن را تهيه كنيد كه تا من زنده‏ام، حجت بر مردم تمام شود كه اين وسيله گناه ندارد و نگهداري آن و نيز استفاده از آن در موارد صحيح، نه تنها زياني ندارد، بلكه لازم است.»

استقلال اقتصادي و توجه به علل عقب‏ماندگي

بخشي از انديشه سياسي و نگاههاي تيزبين عارف و فقيه اهل بيت جناب شاه‏آبادي، توجه دقيق به مقوله استقلال اقتصادي و تأثير آن در عرصه سياست و فرهنگ است. او در زدودن انديشه خواب‏آلوده بعضي غافلان و نادانان (غَفَله و جَهَله) كه از استفاده از صنايع دشمن خرسندند و مي‏گويند: خداوند عالم، آنها را خر و حمّال ما قرار داده، مي‏فرمايد:

«حمّال كسي است كه پنبه را يك من شش قران به دشمن مي‏دهد و يك من ششصد تومان بل متجاوز از او مي‏خرد، حال مشاهده كن و ببين خر كيست؟ و آيا اين نعمت است كه آن را تشكر كني؟ يا آنكه از جهت عدم اعمال قوه عاقله و عامله، خود را مورد انتقاد خداوند كرده‏ايم.»

او معتقد است بايد به درگاه الهي استغفار كنيم از اين همه بي‏عملي و هدر دادن امكانات و در نتيجه عقب‏ماندگي صنعتي و اقتصادي. بايد بي‏حسي خود را به حس، و بي‏غيرتي را به غيريت تبديل كنيم و با عمل كردن به آيه شريفه «جاهد الكفار و المنافقين و اغلظ عليهم» و آيه «و اقتلوهم حيث وجدتموهم» كفار را در امتعه خود كشته و با ترك غالطه و مراوده با آنها، بر آنها خشم نماييم و در مقام آن برآييم كه امتعه مسلمين را مغتنم شماريم و حوائج را به خود آنها و در خود آنها اداره نماييم.

چندين دهه بعد از ابراز چنين انديشه‏هايي كه ذهن عارف روشن‏ضميري همچون شاه‏آبادي را به خود معطوف كرده بود، تبلور آن را در شعارهاي استقلال‏خواهي مردم ايران در انقلاب اسلامي و درسهايي كه از رهبر فرزانه خود در اين زمينه آموختند، شاهديم.

جامعه مدني و جامعه ديني

از توجهات جامعه‏شناسانه و دقيق انديشه سياسي آيت‏اللّه‏ شاه‏آبادي، بررسي نقطه عزيمت جامعه ديني و جامعه مدني است. اگرچه واژه جامعه مدني و جامعه ديني از واژگان رايج امروزين است و در عصر حيات آن مرحوم، چنين واژگاني متداول نبوده، ولي لبّ و محتواي كلام ايشان گوياي همان حقيقتي است كه تعبير و ترجمان آن به صورت جامعه مدني صحيح مي‏نمايد.


نویسنده: مصطفي جعفرپيشه‏فرد

تهیه و تنظیم: فریادرس گروه حوزه علمیه


منابع

شذرات المعارف

عارف کامل

گلشن ابرار