شک، پلی به سوی یقین

بررسی آراء و آثار طه حسین در ادب عربی

به مناسبت سالروز تولد او

یکی از برجسته‏ترین شخصیت‏های بزرگ علمی- ادبی روزگار کنونی که تاثیر شگفتی در سیر تحول ادبیات نوآیین عرب داشته طه حسین مصری می‏باشد. همان گونه که جهان ادبیات عرب در دوره‏های شکوفا و درخشان خود در زمینه اندیشه و ادب شاهد جلودارانی چون حافظ ، ابن خلدون، متنبی و ... بوده و هر کدام از این پیشقر اولان بیشترین تاثیر را در سیر تحول جنبش‏های ادبی داشته‏اند، امروزه طه حسین مصری نیز نقش آنان را به خوبی ایفا کرده است. این روح منتقد و نوگرا، شخصیت مبارز و تسلیم ناپذیر و چهره نافذ دنیای علم و ادب که هم بر علوم ادبی- تاریخی قدیم تسلط داشت و هم از گلزار ادبیات نوآیین شرق و غرب گل‏های فراوانی  را چید، با اندیشه‏ای پویا و عقلی آمیخته با خیال و عشق، از یک سو روزنامه‏های دنیای عرب به ویژه مصر را با آثار خود زینت بخشید و از سوی دیگر آثار و آراء مکتوب زیادی که هر کدام برای خود دنیایی از حرف و بحث و تحقیق و نقد می‏باشند، بر جا گذاشت. طه حسین توانست ناهمواری‏ها و پیچیدگی‏های جهان معاصر را به وسیله روح سازش ناپذیر و ضمیر حقیقت جو و اندیشه‏های اصلاح طلبش تسخیر نقد و نکته‏سنجی شگفت خود نماید.

ما در این مقاله قصد آن داریم که خلاصه‏ای از زندگی سیاسی، فرهنگی، ادبی و نقدی این شهر آشوب دنیای عرب ارائه دهیم و نگاهی گذرا به آراء و افکار نقدی روی در ادبیات عرب داشته باشیم.

طه حسین به سال 1889 در شهر مفاغة مصر به دنیا آمد. گرچه در سه سالگی بینایی خود را از دست داد، ولی اندیشه‏ای بلند و هوشی سرشار جایگزین آن گردید.

وی ابتدا به حفظ قرآن و تحصیل علوم ادبی قدیم پرداخت و در 13 سالگی راهی دانشگاه «الازهر» شد. علوم ادبی، دینی، نقدی و تاریخی را به خوبی آموخت و در درس استادانی همچون الشیخ المهدی، محمد الخضری و بعضی از خاورشناسان مانند نالینو و گویدی حضور یافت.

وی در سال 1914 به دریافت درجه دکترا در ادبیات عرب نایل شد. سپس به فرانسه رفت و در آنجا به خواندن تاریخ یونان و روم، فلسفه، روان‏شناسی، علوم اجتماعی و ادبیات معاصر فرانسه پرداخت و آنگاه با ارائه رساله «فلسفه اجتماعی این خلدون» رتبه دکترا در تاریخ را اخذ نمود. وی با بازگشت به مصر تدریس را در دانشکده ادبیات شروع کرد و در طول این مدت سه بار به عنوان رئیس دانشکده برگزیده شد. وی به طور همزمان در روزنامه «السیاسة» به انتشار مقالاتی تحت عنوان «حدیث الاربعاء» پرداخت و در روزنامه «کوکب الشرق» جسورانه و بدون ترس مقالات انتقادی علیه اسماعیل صدقی و حکومت ظالمانه مصر منتشر ساخت و نیز در روزنامه «آلوادی» ندای آزادی خواهی سر داد. طه حسین ابتدا یکی از اعضای حزب «احرار» به شمار می‏رفت، ولی بعدها آن حزب را ترک کرده و به حزب «وفد» پیوست و تا حدودی با این انتقال، انقلاب عظیمی در حیات سیاسی خود به وجود آورد. در سال 1950 به عنوان  وزیر معارف مصر برگزیده شد و در آن زمان در راه سواد آموزی مردم و رهانیدن آن از قیود غیر انتفاعی و آزاد، تلاش‏های موفقیت آمیز زیادی انجام داد. سرانجام در سال 1973 پس از چند دهه مبارزه و سرپیچی و ستیزه جویی و پرواز در آسمان اندیشه، دنیایی را که فقط سه سال توانست آن را با چشم‏هایش ببیند، وداع گفت:

طه حسین با ارائه افکار زیبای خود از یک سو ندای تجدید و تحول و نوگرایی سر می‏داد و از سوی دیگر نبض تجدید حیات را در احیای ارزش‏های قدیم می‏دانست، ولی در میان فرهنگی پرورش یافت که در آن نابغه‏های ادبی- فکری همچون عقاد، مازنی، توفیق الحکیم، احمد امین و... با انتشار آثار خود اندیشه‏های تازه‏ای را وارد صحنه ادبیات معاصر عرب کردند.

طه حسین آثار خود را در زمینه‏ها و موضوعات مختلف اجتماعی، سیاسی، ادبی، فرهنگی، و نقدی منتشر ساخت که به طور گذرا و سریع می‏توان آنها را به شاخه‏های زیر تقسیم کرد:

1. الف- خود شرح حال نویسی (خود زیست نامه) شامل: الایام، فی الصیف، من بعید، ادیب، و رحلة الربیع
2. ب- آثار نقدی شامل: تجدید ذکر ابی العلاء، حدیث الاربعاء، فی الشعر الجاهلی، حافظ و شوقی، من حدیث الشعر و النثر مع المتنبی، لحظات، فصول فی الادب والنقد، نقد و اصلاح و...
3. پ- اسلامیت شامل: علی هامش السیرة، الوعد الحق، الفتنة الکبری (عثمان، علی و بنوء)، مراه الاسلام، الشیخان.
4. ث- آثار داستانی و روایی: جنة الحیوان، الایام، دعا، الکروان، القصر المسحور و...

طه حسین افزون بر آثار بالا برخی از آثار فرانسوی از قبیل: «الواحب» تالیف ژول سیمون و «اندروماک» تالیف راسین را به زبان عربی ترجمه کرده است.

طه حسین و نظرات وی در ادب جاهلی:

1- ادبیات جاهلی و مساله انتحال:

ادبیات عصر جاهلی یکی از مجهولات تاریخ است که ذهن بسیاری از بزرگان علم و ادب را به خود مشغول کرده. به نظر می‏رسد تا حدودی تاریخچه این ادبیات در هاله‏ای از ابهام فرو رفته، زیرا منابع و مصادر بررسی آن محدودند و دیگر آنکه غیرقابل اعتماد و اطمینان هستند. در این باره یکی از موضاعات مهم و مورد توجه، مساله انتحال و جعل و انتساب ادبیات جاهلی است.

مساله انتحال و جعل به تقریب یکی از مسایل مهم و مشترک دوره‏های مختلف و ملل و مذاهب گوناگون است؛ مانند اختلاف ادبیان غرب در مورد صحت و سقم انتساب دو منظومه «اودیسه» و «ایلیاد» در ادبیات یونان و اینکه آیا این دو اثر مشهور از آن هومر بوده یا هومر موجودی موهوم است و همچنین شک در مورد دو اثر حماسی منظوم «مهابهاراتا» و «رامایانا» در ادبیات سانسکریت هندویان. همچنین آراء مختلفی که در صحت و سقم انتساب بعضی آثار ادبیات فارسی مانند انتساب «هجونامه» اصفهانی به مجبرالدین بیلقانی و انتساب منظومه «یوسف و زلیخا» به فردوسی و «ویس ورامین» فخرالدین اسعد گرگانی به نظامی گنجوی، همه و همه نمونه‏های آشکاری هستند از وجود انتساب و انتحال و گستردگی این بحث در ادبیات ملل و اقوام مختلف. این مساله افزون بر موضوعات ادبی، به موضوعات دیگری از قبیل حدیث، روایات، تاریخ و کتب آسمانی- بجز کتاب جاودانی و محفوظ قران رخنه کرده است. اختلاف موجود در انجیل‏های چهارگانه (متاء لوقا، یوحنا، مرقس) خود گواه بر صدق این مدعاست. و نیز بسیاری از اختلافات میان فرقه‏های مختلف مسلمانان اعم از شیعه و سنی و جنگ هفتاد و دو ملت، به تقریب از همین مساله (جعل) نشات گرفته است. اهمیت و خطرناک بودن این مساله به قدری است که پیامبر صلی‏الله علیه و اله وسلم در موارد زیادی آن را گوشزد نموده است.

عمر پژوهش درباره مساله انتحال در ادبیات جاهلی، و بررسی صحت و سقم شعر جاهلی کمتر از عمر خود این ادب نیست.

به نظر می‏رسد نخستین و مهم‏ترین کسانی که به موضوع انتحال در ادب جاهلی و تاریخ، به گونه‏ای مستقل پرداخته‏اند، محمد بن سلام الجمحی صاحب کتاب «طبقات الشعرا» و عبدالملک ابن هشام صاحب «السیرة النبویه» و «اصمعی» باشند.

این مساله مانند دیگر مسایل به وسیله خاورشناسان و پژوهشگران غرب به بررسی نهاده شده که از جمله آنان می‏توان به نولودکه، اهلوارد، ولیم آلورد، برونیلش، بروکلمان و سرانجام مارگلیوث و لیال اشاره کرد.  همچنین آزادیبان معاصر عرب که به این قضیه پرداخته، مصطفی صادق الرافعی است. وی در کتابش به نام «تاریخ الادب العربیه» در یک مبحث مستقل آراء قدما را گردآورده و سرانجام در روزگار کنونی شاهد غوغایی بودیم که بر گستره این ادب طنین انداز شد و می‏رفت که ادب قیم  را واژگون سازد. این غوغا را ادیب و دانشمند توانایی چون طه حسین به وجود آورد. وی تا اندازه‏ای با طرح این مساله آرای تند مارگلیوث را کامل‏تر و به اثبات نزدیک‏تر نمود.

2- روش تحقیق طه حسین (شک پلی به سوی یقین):

طه حسین در بررسی ادبیات جاهلی روش فلسفی دکارت (شک) را برای خود برگزید. وی شک کردن در هر چیز را تا روشن شدن حقیقت، اصل و مبنای تحقیق خود می‏داند، به عبارت دیگر در موضوع مورد بحث شک می‏کند، سپس بر اساس بدیهی‏ترین و غیرقابل تردیدترین مدارک و اسناد به تحقیق خود ادامه می‏دهد و تا به یقین نرسد از پا نمی‏نشیند. اکنون پس از این مقدمه بسیار کوتاه می‏توان چند نکته را یادآور شد:

الف) روش طه حسین در این بحث و پژوهش، شک نمودن در هر چیزی است که قابل شک باشد، نه موضوعات غیرقابل تردید.

ب) عاری و تهی شدن ذهن پژوهشگر از هر گونه معلومات، آراء و عقاید پیشین یا به عبارت دیگر، نادیده گرفتن اجماع پیشینیان و به کار بردن چرا و چگونه در هر مساله و نیز تجرید و پرهیز از هر گونه تعصبات، عواطف مختلف دینی و غیر آن.

پ) تفاوت گذاشتن میان قلوب و عقول و رهانیدن عقل از بند تمام زنجیرهای عواطف و احساسات و نیز آزاد اندیشی و شجاعت و صراحت در اظهارنظر.

ت) شک وسیله‏ای است برای گشودن باب اجتهاد در ادبیات و پویا کردن آن.

آنچه که در نقد روش وی (شک) در تحقیق ادب جاهلی می‏توان گفت این است که نخست: در تمام اقوال قدما شک ننموده است. دیگر آنکه: در بعضی از موارد به خلاف روش وی، یعنی تحقیق در هر چیز، بدون هر گونه تحقیق و بحث به اقوال و آراء قدما استناد نموده و از آن نتیجه‏گیری کرده است. به عنوان نمونه در بسیاری از موارد به آراء ابن سلام و ابوالفرج الاصفهانی صاحب «الاغانی» بدون هیچ تحقیق و تفحصی برای اثبات صحت اسناد آنها تکیه کرده است. سه دیگر در بعضی از نظراتش تحت تاثیر بعضی از نقادان اروپایی به ویژه مارگلیوث قرار گرفته است.

3- اصل نظریه طه حسین در ادب جاهلی:

طه حسین با استفاده و به کارگیری روش دکارت (شک)، پس از تحقیق عمیق مستدل و منطقی، به این نتیجه رسید که بیشتر (بخش اعظم) شعر منسوب به عصر جاهلی، از آن عصر جاهلی نیست بلکه پس از ظهوراسلام متحول و جعل شده است و ادبی است به طور کامل اسلامی که زندگی، انگیزه‏ها و آمال مسلمانان را بیشتر از حیات جاهلی به تصویر می‏کشاند.

ادامه دارد...