سوگ سروده های عاشورایی و موسیقی ایرانی

آنچه در نزدیک به 1400 سال پیش در صحرای کربلا بر امام حسین (ع) و یارانش گذشت، ‌آنچنان جان و دل هر انسان آزاده ای را آزرد که از همان زمان تا به امروز و از پس سده ها ، سوگ سروده هایی را پدید آورد که تحت عنوان کلی "موسیقی یا نواهای عاشورا"یی از آن یاد می شود.

از دوره آل بویه که فضا برای شیعیان آزادتر شد، این گونه موسیقایی خود را عیان کرد و در دوره صفویه با رشد بیشتری همراه با ساختار نمایشی ، تبدیل به تعزیه شد.

در نوشتارهایی که از استاد ابوالحسن صبا و روح الله خالقی درباره تاریخ موسیقی ایران به جا مانده ، این دو استاد، "تعزیه" را یکی از اصلی ترین حافظه ردیف موسیقی ایران نام برده اند.

براساس ساختار تعزیه ، آنهایی که نقش اتقیا (اهل تقوا) -هواداران امام حسین(ع) و خاندانش- را دارند به هنگام ادای کلمات از ردیف های موسیقی آوازی استفاده می کنند و دیالوگ خود را از جمله در دستگاه های سه گاه، چهار گاه، نوا، شور و همایون به صورت آواز، ادا می کنند و کسانی که در تعزیه نقش اشقیا (دشمنان امام حسین(ع) و خاندانش) را ایفا می کنند، سخنان خود را نه در آواز که به صورتی که از آن "اشتلم خوانی" یاد می شود، ادا می کنند.

این اصل را نباید فراموش کرد که هم اکنون در حافظه تاریخی آواز ایران، ‌مهمترین ردیف دانان و آواز خوانان همانند تاج اصفهانی و اقبال آذر در زمره تعزیه خوانان نامی ایران قرار داشته اند.

جدای از "تعزیه" ، "سوگ سروده" های عاشورا ، در نوحه خوانی های دسته جات عزاداری در همه سده های تاریخی نقشی اساسی داشته است.

نوحه خوان ، ذاکر یا مداح در این مواقع "سوگ سروده" ها را در قالبی موسیقایی اجرا کرده تا با هارمونی ایجاد شده ، هم به طبیعت سوگواری نزدیک شود و هم هارمونی خاص سوگواری همگانی را بوجود آورد.

اما این موسیقی عاشورا نیست که وامدار موسیقی ایران باشد و برای سوگواری ، سوگواران متوسل به ردیف دستگاه موسیقی ایران شده باشد، بلکه موسیقی عاشورا، ‌در دل خود حافظ تاریخی آواز و موسیقی فاخر ایران بوده است.در عین حال هرگاه هنرمندان موسیقی به نوعی از "موسیقی یا نواهای عاشورا" تاثیر گرفته اند، آثارشان جاودانی شده است.

از جمله این نمونه ها در سوگ سروده ، می توان به اثر بی بدیل ملا محسن فیض کاشانی ‌و در موسیقی در دوره معاصر به آثار متعددی از جمله "نی نوا" ساخته حسین علیزاده و "روز واقعه" اثر مجید انتظامی اشاره کرد.

تنظیم برای تبیان : مسعود عجمی