این راه بی نهایت

(قسمت اول)

رويكرد به عرفان در ده قرن اخير در حوزه هاى علمى شيعه, نمودِ بيش ترى يافته و عموم عارفان حوزوى, در ضمن حكيمان و دانايان به علوم روايى نيز بوده اند. به همين دليل نگاه آنان, از جامع ترين نگاه هاست.

جناب عصار, در باره سيد احمد كربلايى, از چهره هاى برجسته عرفان شيعه در سده هاى اخير, مى گويد:

(در بين بزرگانى كه محضرشان را درك كرده ام, تنها شخصى كه از پرده هاى ضخيم طبيعت و حجب ظلمانى عبور كرده بود, او بود. احدى را نظير او نديده ام. احاطه حيرت آورى در فقه داشت و در علم اخلاق و سلوك طريق باطن, به سبك ائمه اطهار, سلام الله عليهم, و طريقه آخوند ملا حسينقلى و آخوند ملا فتحعلى عراقى سلطان آبادى, فريد عصر بود.1)

يكى از سنتهاى جريان عرفانى, دستورالعمل نگارى است. دستورالعملها, توصيه ها و اندرزها, راهكارهايى است در باب سير و سلوك و طى طريقت از عصر خود پيامبر(ص) رواج داشته است.

 بخشى از سخنان پيامبر(ص) و ائمه اطهار(ع), جنبه دستورالعمل دارد و بيش تر دستورالعملهاى عالمان دين اثر پذيرفته از آموزه هاى قرآن و سنت نبوى و علوى است.

 پندهاى نبى گرامى و اندرزهاى امام على به امام حسن مجتبى و دستورالعملهاى امام صادق(ع) و پيشوايان ديگر الهام بخش دستورالعمل نويسى در ميان عارفان و عالمان بوده است.

حاصل يك عمر سير و سلوك عملى و كندوكاو معنوى است كه به صورتهاى كوتاه, يا بلند در اختيار سالك گذاشته مى شد.

نقش دستورالعملها به گفته ملا حسينقلى همدانى:

(پتكى بوده است بر فرق مخاطبان دردآشنا, تا هوا را از سر به دور كند و نهيبى است بر قلب آنها تا از آرزوها و آمالها برهنه و بيدار گردند.)2

سلوك سالك سفرى معنوى است و اين سفر, طى مراحلى به پايان مى رسيد. دستورالعملهاى عالمان و عارفان, راهنماى رهيافته ها و روحيات و اخلاق فرزانگانى است كه به درخواست شاگردان اختصاصى خود, آنها را مى نگاشتند, تا اسباب ارتقاى معنوى آنان فراهم شود و از كژى و اعوجاج رهايى يابند.

ملا حسينقلى همدانى در خطاب دردآلود خود به يكى از يارانش در دستورالعملى مى نويسد:

(اى همبازى اطفال, اى حمّال اثقال, اى محبوس چاهِ جاه و اى مسموم مارِ مال اى غريق بحر دنيا و اى اسير همومات آمال.3)

در دستورالعملها, ذكرها و وردها, جايگاه ويژه اى دارند. عالمان اهل معرفت و سير و سلوك در اين ذكرها و منازل سير و سلوك, داراى مشايخ هستند.

حوزه هاى دستورالعمل نگارى

دستورالعمل امام على(ع) به فرزندش امام حسن مجتبى(ع) در مقايسه با دستورالعملهاى عالمان و عارفان, زواياى گونه گون تر و جديدترى دارد. همه حوزه هاى معرفتى و آفاق حيات محسوس و معقولِ آدمى را در بر مى گيرد.

ولى اين دستورالعملها, هركدام, يك, يا چند موضوع را دنبال كرده اند:

در مَثَل, شهيد اول (ش786هـ.ق) با توجه به زواياى گوناگون و بصيرتى كه در خلال زندگى پربار خود به دست آورده بود, دستورالعمل جامع ترى ارائه داده است. اين دستورالعمل, بيش تر, نكته هاى ضرورى و مورد نياز را در خود جمع كرده است.

در دستورالعمل ابن ابى جمهور (م878هـ.ق) بيش تر علم و اهميت آن مورد بحث قرار گرفته است.

دستورالعمل ملا محمدتقى مجلسى (1003ـ1070هـ.ق) بر رياضتهايى بنا شده كه پايدارى بر آنها, به مدت چهل روز, سبب باز شدن درهاى از نور, حكمت, معرفت و محبت الهى است.

دستورالعمل ملا فيض كاشانى (1007ـ1091هـ.ق) بيش تر تكيه بر توشه و زاد راه دارد.

از نگاه ملا فيض كاشانى, همان گونه كه سفر صورى را, مبدأ, منتهى, مسافت, مسير,زاد و راحله, رفيق و رهنمايى است, سفر معنوى نيز, مبدأ, منتهى, مسافت, مسير, زاد و راحله, رفيق و رهنماست.

مبدأ سفر روح, جهل و نقصان طبيعى است و منتهاى آن, كمال حقيقى, مسافت راه, مراتب كمالهاى علمى و عملى است. اين كمالها, برهم مترتب است و منازل اين سفر و صفات و اخلاق پسنديده است كه از احوال و مقامات روح شمرده مى شود كه نخستين منزل يقظه و آخرين آن توحيد است كه مقصد اقصى است. قطع منازل سفر, به مجاهده و رياضت نفس امكان دارد و زاد راه آن تقواست. و تقوى, پيروى از امرها و پرهيز از نهى هاى شارع است, تا دل به نور شرع و صيقل تكليفهاى آن, آماده فيضان معرفت شود.4

و راحله اين سفر, بدن و قواى آن است و رفيقان راه عالمان و صالحان و سالكان اند كه يكديگر را ممد و معاون اند و راهنمايان, پيامبر و ائمه معصومين اند.5

ملا فيض كاشانى, در رديف دستورالعمل نويسانى است كه ابتدا جنبه هاى نظرى و معرفتى سير و سلوك را شرح داده, سپس به برنامه عملى آن پرداخته است.

دستورالعملهاى ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى (م:1343هـ.ق) و حاج شيخ عباس قمى (1293ـ1352ـ 1359هـ.ق) ويژه آداب وعظ و امامت جماعت است.

در دستورالعمل سيد موسى زرآبادى قزوينى (1294ـ1353هـ.ق) استفاده و بهره مندى درست از وقت و به هدر ندادن آن, بسى مهم شمرده شده است.

وجه مشترك دستورالعملها

وجه مشترك همه دستورالعملها بيان اين نكته است كه دامهايى پيدا و ناپيدا, در فراروى سالك وجود دارد و سالك لازم است خار انكار از صحراى دل بركند و لوح خاطر از نقش غير فرو شويد و پيوسته پاسبانى دل كند.

براساس داده هاى اين دستورالعملها, رسيدن به مقام جان جهان, جز با دورى از پستيها, تيرگيها و حجابهاى ماده و جلب صفات كمال از راه عمل, به دستور شرع انور امكان ندارد. پس از عمل به دستورهاى الهى است كه راه مستقيم انسانيّت روشن شده و بابهاى بركتها و بهشتها به روى سالك گشوده مى شود و شناسايى حقيقى و وصال به حق, به حقيقت مى پيوندد.

ميان ماده هاى مورد نظر اين دستورالعملها, هيچ ناسازگارى روشنى به چشم نمى خورد, گويا همه آنها از يك نفر و يك منبع سرچشمه گرفته اند.

(ده گام تا سعادت)

(گام دوم تا سعادت)

(ادامه دارد)

غلامرضا جلالى

امید واضحی آشتیانی.حوزه علمیه تبیان

پى نوشتها:

1. شهر هزار حكيم, عباس طارمى/199, روزبه.

2. مجله حوزه, شماره 11/87.

3. همان/88.

4. همان, شماره 6/65 ـ 66.

5. همان/68.