تأویل قرآن چیست؟
سوال: در قرآن مجید واژه «تأویل» در مواردى وارد شده، مقصود از تاویل آیه چیست؟
پاسخ: راغب مى گوید: لفظ «تفسیر» در الفاظ و مفردات به كار مى رود، در حالى كه لفظ «تأویل» بیشتر در معانى و جمله ها استعمال مى شود.
دیگرى مى گوید: توضیح الفاظ آیه اى كه یك احتمال بیش ندارد تفسیر آیه است، در حالى كه بازگردانیدن لفظ یا جمله اى كه محتملاتى دارد، به یك معنى آن هم به كمك قرآن و دلایل دیگر، تأویل است.*
با توجه به این تعریف ها، و تعریف هاى دیگر كه درباره تأویل و تفسیر وارد شده است روشن مى گردد كه تفسیر آیه در نزد گروهى از مفسران غیر از تأویل آیه بوده است، توضیح آیه از نظر مفردات و هیئت تركیبى و دیگرخصوصیات مربوط به ظاهر آیه، تفسیر آیه است، در حالى كه بازگردانیدن آیه به مقصود نهایى به كمك آیات و احادیث اسلامى ویا سایر دلایل عقلى و نقلى، تأویل مى باشد.
مفسران قرن سوم و چهارم مانند: «طبرى» در تفسیر خود «جامع البیان» غالباً لفظ تأویل را به جاى تفسیر به كار مى برند، و به جاى تفسیر آیه، «تاویل» آیه مى گویند، و این نوع استعمال اشعار مى دارد، كه این دو لفظ نزد آنان از الفاظ مترادف بوده است در صورتى كه مفسران قرن هاى بعد، میان این دو لفظ فرق گذارده و هر كدام را در معناى ویژه اى به كار برده اند.
در هر حال خواه یك چنین تفصیل میان تفسیر و تأویل درست باشد یا نباشد قرن ها مفسران اسلامى روى این اساس بحث كرده و تفسیر آیه را غیر از تأویل آن دانسته اند، و تفسیر را به معنى پرده بردارى و آشكار ساختن معانى مفردات و جمله ها دانسته، در حالى كه تأویل را به باز گردانیدن آیه به معنى واقعى و مقصود نهایى آن گرفته اند.
در عصر حاضر، استاد بزرگ حضرت علاّمه طباطبایى درباره حقیقت تأویل نظریه مخصوص دارند كه در تفسیر هفتمین آیه از سوره آل عمران مطرح كرده اند.
شكى نیست كه لفظ تفسیر و تأویل هر دو در رفع ابهام آیه به كار مى روند، ولى هرگاه ابهام آیه مربوط به معنى لفظ و مضمون جمله آن باشد، به چنین رفع ابهامى «تفسیر» گفته مى شود ولى اگر ابهامى در مفردات یا مضمون ابتدایى آیه در كار نباشد، ولى مقصود نهایى از آیه به خاطر وجود احتمالات زیاد، مبهم و پوشیده باشد، به رفع چنین ابهامى تأویل گفته مى شود.
به عبارت دیگر: تفسیر: پرده بردارى از معنى و مضمون مفردات و جمله هاى آیه است، به گونه اى كه معنى آیه كه الفاظ و جمله هاى آن، قالب آن است، به دست بیاید، و در این صورت هرگز آیه مورد تفسیر داراى دو مضمون: به نامهاى «ابتدایى»و «نهایى»نیست، بلكه یك مضمون بیش ندارد و با شناختن معانى مفردات و جمله ها و یا شأن نزول و سیاق آیات، مضمون آیه كاملاً به دست مى آید در صورتى كه در تأویل، مضمون ابتدایى آیه كاملاً روشن است ولى همان مضمون مى تواند كنایه از مقصود نهایى، یا پلى براى معنى دیگرى باشد، در این صورت بازگردانیدن آیه به آن مقصود نهایى، تأویل خواهد بود.
پی نوشتها:
منبع: منشور جاوید، ج3، ص 227، 229، 247، 248.
تنظیم برای تبیان: الف_شکوری
