عدالت توزیعی در اسلام

اسلام، به‎عنوان دینی جامع، راهبرد‎ها و ابزار‎های اجباری و داوطلبانه توزیعی متعددی همچون زكات، زكات فطره، انفاق واجبی بر بستگان فقیر، منیحه و... را جهت جلوگیری از تمركز ثروت در دست عد‎ه‎ای مخصوص و تضمین تأمین نیاز‎های اولیه و تأمین حداقل معاش برای گذران زندگی تمامی شهروندان ارایه می‏دهد.

در مورد عدالت توزیعی قبل از هر چیز، باید میان دو مفهوم رایج توزیع میان اقتصاددانان تفاوت آشكار گذاشت. اولین آن‎ها توزیع درآمد مبتنی بر عوامل تولید است كه منظور از آن، توزیع درآمد به تناسب عوامل تولیدی دریافت كننده درآمد است.

در این مفهوم، درآمد میان اجاره، دستمزد، سود و... تقسیم می‏شود. تمركز در این‎جا روی توزیع درآمد شخصی است.

یكی دیگر از نكاتی كه در جنبه‏‎های تحلیلی می‎تواند مفید باشد، تمایز میان دو مفهوم «توزیع» و «بازتوزیع» است.

‎به تخصیص درآمدی كه بر اثر مبادلات مورد توافق طرفین در بازار انجام می‏پذیرد، توزیع اطلاق می‏كنند. اما هنگامی كه جامعه فرآیند‎های اضافی بازاری یا غیر بازاری را برای اصلاح و تعدیل آن توزیع خاص به كار می‏گیرد، آن را بازتوزیع (توزیع مجدد) می‏نامند.

اهداف اصلی عدالت توزیعی در اسلام

عدالت پدید‎ه‎ای پیچیده و در معرض تفاسیر گوناگون است. به نظر می‏رسد در این‎جا بحث از جنبه نظری مفهوم عدالت مفید نباشد؛ از این رو بهتر است بر جنبه‏‎های ویژ‎ه‎ای از بحث عدالت تأكید كنیم. لذا به بررسی جایگاه توزیع در شریعت می‏پردازیم.

اهداف اصلی عدالت توزیعی اسلام را می‏توان به شكل زیر ترسیم كرد:

1ـ تأمین نیاز‎های اساسی برای همه؛

2ـ تقلیل نابرابری‎ها در درآمد و ثروت؛

3ـ تزكیه باطنی پرداخت‎كننده و تصفیه اموال؛

4ـ تقویت حس برادری میان مردم.

طرح اسلام برای توزیع و توزیع مجدد

اسلام از ابزار و طرح‎های متعددی برای توزیع مجدد استفاده می‏كند.

این طرح‎ها و ابزار‎ها در زیر به اختصار بررسی شده‏اند، همچنین در این تحلیل‎ها آثار انگیزشی توزیع مجدد مورد توجه قرار گرفته است.

1ـ تحریم بهره و ترویج مشاركت در سود: تحریم بهره و تسهیم سود را می‏توان به‎عنوان ابزار عمل كننده از طریق فرآیند بازار مورد بررسی قرار داد، بنابراین می‏توان این‎ها را به‎عنوان طرح‎های توزیعی به حساب آورد.

2ـ تحریم انحصار: انحصار اشكال متعدد دارد. برخی طبیعی‏اند، برخی مصنوعی و برخی نیز از نظر اجرایی توسط جامعه ایجاد شده‏اند.

اسلام صراحتا انحصار را ممنوع می‏داند مگر در مواردی كه ویژگی‎های فرآیند تولید آن اقتضا كند.

شریعت و فقها (با ذكر مثال‎ها و انحصار‎های عصر خودشان) علنا تصریح كرده‏اند اگر به دلایلی از انحصار گزیر و گریزی نباشد، بر دولت است كه مداخله كرده و بر قیمت محصول نظارت كند. ریشه‏كنی انحصار به‎طور قابل‎ملاحظه‎ای به حذف زمینه‏‎های پیدایش اختلاف در درآمد و ثروت كمك می‏كند.

3ـ راهكار‎هایی برای توزیع ثروت طبیعی: این ویژگی در اسلام بی‏نظیر است؛ به‎ویژه وقتی با تمام نظام‎های شناخته شده عصر ظهور اسلام مقایسه شود. اسلام در زمینه توزیع ثروت طبیعی ضوابط مشخصی دارد كه به برخی از آن‎ها ذیلا اشاره شده است.

1-3ـ شراكت همه شهروندان در انواع مشخصی از اموال: در حدیثی موثق از پیامبر اسلام(ص) آمده است «مسلمانان در سه چیز شریكند، آب، گیاه و آتش.» انواع دیگری از ثروت‎های طبیعی را می‏توان با دلیل قیاس تحت این حدیث گنجاند. فهرست مفصلی از قبیل نمك، گوگرد، نفت و... را نیز می‎توان بر موارد حدیث افزود.

2-3ـ تحریم نگهداری محل حفاظت شده خصوصی (حصاركشی): قاعده شرعی دیگری نیز به همین نتیجه منجر می‏شود. «الحماء» به‎معنای دور نگهداشتن مردم از زمینی است كه قبلا حكم مباح را داشت تا تمام منافع سطحی آن زمین كه به كار و هزینه زیادی نیاز ندارد به وی منحصر شود. عمده‏ترین منافع سطحی چنین زمینی، علف، آب و شكار است.

حصاركشی با این نهی حضرت پیامبر تحریم شده است: «هیچ حصری نیست جز برای خدا و رسول او. حصر و دیواركشی در تضاد مستقیم با اصل اشتراك همه مسلمانان در ثروت‎های طبیعی سطح زمین و زمین‎های فاقد مالك قرار دارد. حرمت حصاركشی بر اصل شراكت صحه می‏گذارد.»

4ـ ارث: نظام ارث به توزیع مجدد تمام اموال متوفی می‏انجامد. نقش ارث بر توزیع مجدد به تناسب نظام‎های ارثی مختلف، متفاوت است. تحت قانون «توارث بر اساس نخست‏زادگی» تمام چیز‎هایی كه به تمركز سرمایه منجر شود به فرزند ارشد تعلق می‏گیرد.

نظام ارثی اسلام موجب تعدد وارثین می‏شود. در این نظام، وصیت بیش از ثلث اموال یا وصیت ماترك متوفی برای یكی از وارثین قابل قبول نیست.

تأثیر این سیستم بر توزیع اموال هویداست و ما وارد جزییات آن نمی‏شویم.

اهمیت اقتصادی توزیع مجدد ناشی از نظام ارث را نمی‏توان نادیده گرفت.

بدان‎گونه كه بولدینگ خاطرنشان كرده است، اگر جامعه‎ای را فرض كنیم كه امید به زندگی در آن، هفتاد سال و ثروت میان رده‏‎های سنی مختلف بالسویه توزیع شده باشد، از این قرار با هر مرگ و میراثی هفتصدویك سرمایه انتقال خواهد یافت.

5ـ زكات: زكات ستون سوم اسلام و وسیله‎ای بلند‎مدت با پیامد‎های گسترده است.

در واقع زكات مجموعه‎ای از راهكار‎های توزیع مجدد و نه راهكار‎های واحد است، زیرا هر یك از افراد ذی‎نفع در زكات از ویژگی‎های متفاوتی برخوردارند.

مهمترین ویژگی متمایز زكات به‎عنوان یك تكلیف مالی دینی در این است كه زكات مقداری از درآمد و ثروت را از اغنیا به فقرا انتقال می‏دهد.

در حالی‎كه تكالیف مشابه در سایر ادیان صرفا، جهت تدارك مالی مراسم مذهبی نهاد‎ها و مؤسسات دینی یا برای معیشت روحانیان یا تعمیر و نگهداری معابد در نظر گرفته شده است.

ویژگی متمایز دیگر زكات از نقش دولت در گردآوری و مصرف آن نشأت می‏گیرد و این به معنای به‎كارگیری اقتدار اجتماعی در جهت توزیع است؛ در حالی‎كه چنین راه و رسمی پیش از ظهور اسلام متداول نبوده است.

سرانجام این‎كه شریعت، تفكیك صندوق زكات را از بودجه عمومی كشور لازم دانسته است تا از حقوق فقرا و سایر گروه‎های ذی‎نفع مراقبت شود.

6- زكات فطره: به عقیده مشهور فقها، زكات فطره بر هر مسلمان اعم از مرد و زن، كوچك و بزرگ و بنده و آزاد واجب است.

هر فرد مادامی كه بیشتر از غذای یك روزش را داشته باشد، باید فطره خود و افراد تحت تكفلش را و فطره كسی كه در شب عید نان‎خور او به شمار می‏آید، بپردازد. حتی زكات فطره بر كسانی كه از نظر قانونی فقیر به حساب می‏آیند، واجب است.

منتها آنان باید به افراد فقیرتر از خود زكات فطره بپردازند.

بدین ترتیب، زكات فطره برای فقیرترین فقرا اختصاص می‏یابد.

7ـ وقف: وقف یا بنیاد خیریه یكی از راه‎های انتقال درآمد از نسلی به نسل دیگر به منظور اهداف رفاهی است، البته وقف در زمان حیات واقف نیز عملی می‏شود. هر فردی می‏تواند بخشی از اموالش را در قالب وقف اعطا كند و درآمد حاصل از آن مال، خواه به صورت خدمت یا پول را می‏توان میان اشخاص مستحق توزیع كرد. در تحلیل نهایی، وقف باید به صورت خیریه باشد و ذی‎نفع نهایی آن، افراد مستحق.

با این حساب، وقف معمولا چیزی بادوام مانند دارایی غیرمنقول خواهد بود.

دارایی كه سوددهی آن به فقرا و نیازمندان برای چندین سال ادامه خواهد داشت.

8- وجوب انفاق بر بستگان: نظام اسلامی حاوی ترتیباتی است كه نقش آن‎ها - طبق تضمین شریعت - تضمین حداقل معاش برای گذران زندگی هر فرد در صورت بروز فقر یا از كار افتادگی است.

9- تضمین تأمین حداقل سطح زندگی برای همه شهروندان از بیت‎المال:

1- برخی بر این تصورند كه تضمین حداقل معاش از بیت‎المال از اجتهادات تازه علمای مسلمان است؛

2- اجرای این تضمین حداقل معاش، ایجاب می‏كند شرایطی كه تحت آن یك فرد مجاز به استمداد از بیت‎المال است، شرح داده شود. تعیین این كه چه كسی مستحق این استمداد است، در حوزه سیاست عمومی جای می‏گیرد.

ترسیم این سیاست به‎عهده نظام سیاسی است و بر حسب شرایط و محیط تغییر می‏كند.

به نقل از پنجره

تنظیم برای تبیان: عطاالله باباپور