سخنى پيرامون مباحثه

از آنجا كه مباحثه يكى از بهترين وسايل براى[ آموزش بهتر] همراه با تحقيق مى باشد واز سالهاى بسيار دور در حوزه هاى علميه اين روش معمول بوده و هم اكنون نياز فوق در حوزه ها بويژه براى طلابى كه با تلاش خستگى ناپذير در كسب معارف و مقامات علمى هستند به وضوح مشاهده مى شود

اهميت مباحثه

همانطورى كه اشاره شد مباحثه يكى از ويژگيهاى نظام آموزشى حوزه هاى علميه مى باشد. دراين سنت نيكوى علمى كه شايد يكى از بهترين و موثرترين شيوه فهم عميق و فراگيرى سريع علوم و معارف است براساس روش قرآنى:[مجادله باحسن] 1 مى باشد واز سلف صالح و علماى ربانى به ماارث رسيده است .

البته اين روش در كلمات ائمه معصومين[ ع] به عنوان نظرگيرى و جمع بندى آراء وانتخاب بهترين مطرح شده است كه به يكى از آن كلمات از اميرمومنان على[ ع] اشاره مى شود:

[واضمم آراءالرجال واختراقربهاالى اصواب ابعدها عن الارتياب - همه نظريات را در كنار يكديگر قرار داده و نزديك ترين آنها به حق راانتخاب و دورترين آنها را رها كن] .

در كتاب[ آداب المتعلين] كه يكى از بهترين كتابها در زمينه[ روش آموزش] و مربوط به سالهاى (911 965) و مولف آن خواجه نصير طوسى مى باشد به مسئله مباحثه اشاره مى كند و مى فرمايد:

[ولابد لطالب العلم من المطارحه والمناظره ... وقيل مطارحه ساعه خير من تكرار شهر 3

- براى يك دانشجو طرح مسائل و مناظره يكى از ضروريات مى باشد:و گفته شده : يك ساعت مباحثه بهتراز تكرار يك ماه درس مى باشد].

در گذشته چنين معمول بوده كه فقط در دروس رسمى حوزه مانندادبيات فقه اصول ... مباحثه انجام گيرد اما بايد توجه داشته باشيم كه اين شيوه را نبايد در يك يا چند رشته منحصر كنيم و ضرورت دارد كه آنرا در تمام علوم اسلامى همچون تفسير تاريخ اقتصاد سياست و ديگر مباحث لازم و حياتى در حلقه هاى چند نفرى طلاب مباحثه كنيم . در آنصورت است كه اثرات علمى آن در حوزه ها نمود بيشترى خواهد داشت و حوزه هاى علميه از كارائى بالائى برخوردار خواهد بود.

ويژگيهاى مباحثه

در مباحثه مطالب آموخته شده تكرار و[ ملكه نفس] مى شود ابهامات و اشكالات روشن واندازه فهم درس مشخص مى شود.

مباحثه راه تحقيق را براى محقق و دانشجو هموار و برخورد آراء وانديشه ها را براى او تجربه مى كند بلند نظرى و تحمل عقايد ديگران را به او مى آموزد.

مباحثه تكرار درس استاد است اما نه به شكل ناقص و سطحى بلكه بصورتى جامع و محققانه زيرا همه افراد مباحثه كننده قبل از مباحثه به يادداشتهاى درس استاد و نيز به گفتاراساتيد و كتابهاى مربوط به آن مراجعه مى كنند واز آن نظريات كمك مى گيرند تا نقاط مبهم و مشكل درس را بگونه اى برطرف نمايند. و در واقع مباحثه [ اعلام طرح درسى جديد] توسط شاگرد مى باشد ازاينرو محصل تمام نقاطابهام را برطرف مى كند تا همانند استاد مطالب را بازگو نمايد

به همين دليل اگر گوشه اى از مطالب در مباحثه روشن نگرديد بايد قبل از شروع درس جديد ازاستاد پرسيد و نقاط مبهم و داراى اشكال را روشن نمود.البته بايد توجه داشته باشيم كه بهترين شيوه فراگيرى و آموزش علوم طرح سئوال در محورهاى اساسى درس و يافتن پاسخ مناسب است . در مباحثه نيز بايداز اين شيوه صحيح و موثر كمك گرفته شود.

از ويژگيهاى ديگر مباحثه اينست كه ضمن فهم كامل مطالب سئوالات جديدابتكار و بصورت خودجوش طرح مى شود. جوشش سئوالات جديد و فرورفتن در عمق مطالب علمى و يافتن طرح هاى نواز محاسن مباحثه و لازم است كه هميشه مورد توجه قرار گيرد زيراافرادنسبت به تحقيق در مطالب و طرح سئوالات جامع و پرسش آن از محضراستاد 6 و يافتن بهترين پاسخ تعهد دارند و در مباحثه آينده بايد جوابگوى هم مباحثه اى باشند.

درمباحثه انسان بخوبى مى يابد كه تا چه ميزان برمطالب تسلط يافته و آيا بفهم و درك كامل موضوعات رسيده است يانه ؟.از جمله خصوصيات جالب مباحثه آنست كه هر كس خود راامتحان مى كند ميزان فهم خود را ارزيابى مى كند كه اين سنجش و آزمايش وسيله اى براى تلاش بيشتر 7 و در نتيجه رشد سريعتر مى باشد. .

عوامل ارتقاء كيفيت مباحثه :

نمونه نيكوى مباحثه بستگى به عللى دارد كه برخى به عنوان عامل اصلى و بعضى تكميلى آن بايد مورد توجه قرار گيرد تا موجب ارتقاء كيفيت مباحثه و در نتيجه رشد صحيح و سريع علمى شود.

عوامل موثر درايجاد مباحثه عبارتنداز:

1 فراگيرى و مطالعه درس

ميزان و كيفيت مطالعه درس در مباحثه آن بسيار موثراست .اولين مرحله براى درس پيش مطالعه است . پيش مطالعه درس استاد دست كم در مدت نيم ساعت كمك بسيار موثرى در فهم نقاط مشكل و مبهم درس كرده و آنرا بصورت سئوالات در ذهن مطرح مى كند.اين مطالعه اگر تنهااز روى متن درس باشد زمينه مساعدى را در ذهن انسان براى جذب كامل مطالب و محتواى درس استاد فراهم مى كند.

دومين مرحله مطالعه مربوط به مباحثه همان درس مى باشد. دراين مرحله حداقل بايد يادداشت هاى درس (جزوه درس ) و حواشى آن مرور شود و همچنين با برنامه ريزى و تقسيم كار به كمك مطالعات خارجى درس بر معلومات افراد مباحثه كننده و حجم مطالب علمى افزوده شود تاافراد با دست پر حاضر شوند.اين امر يكى از عوامل مهم مباحثه صحيح است كه بايستى مورد توجه قرار گيرد.

2انتخاب هم مباحثه

درانتخاب هم مباحثه بايد دقت بسيار به عمل آورده و تنها جنبه درسى آن مورد توجه نباشد بلكه تقوى اخلاق تعهد و شخصيت طرف مقابل را بايد كاملا بررسى كرد و با بصيرت و آگاهى فردى را برگزيد كه موجب رشد و كمال انسان در همه ابعاد گردد. در آداب المتعلمين چنين آمده است : بر دانش پژوه است كه از مناظره باانساهاى كژانديش بپرهيزد چه اخلاق و روحيات و تماس با چنين افرادى در روحيات انسان موثراست .

3 رعايت مراحل مباحثه

در مطالعه سعى شود كه مراحل زير بدقت مورد توجه قرار گيرد:

الف :ابتداء متن درس با رعايت دقيق ادبى واعراب گذارى بگونه اى قرائت گردد كه شنونده خلاصه مطالب واصول كلى آن را بخوبى دريابد.

مطالب درس ازخارج گفته شود:

توضيح مطالب خارج از متن كتاب بايد بشكلى باشد كه مطالب بصورت محور بندى و دسته بندى شده در قالب سئوال و جواب بين افراد طرح شود. شيوه ورود و خروج در بحث بطوريكه از محل مناسبى شروع شده باشد و همه زواياى آن را در بر بگيرد كمك موثرى در فهم دقيق مطالب مى نمايد.افزون بر آن تكرار فرازهاى مهم درس بوسيله جمع مباحثه كننده در يادگيرى مطالب ما را يارى مى كند.

ج : سومين مرحله مباحثه تطبيق متن كتاب با آنچه از خارج متن گفته شده مى باشد و در صورتى كه كتاب به عربى نوشته شده ترجمه واژه به واژه آن (تحت اللفظى ) با رعايت تمام نكات مورد توجه مولف لازم است .

4 حاضر شدن بموقع در مباحثه

عدم رعايت اين امر مهم موجب مسائلى مى شود كه در مجموع كيفيت مباحثه را كاهش مى دهد.

بى توجهى باصول و ضوابط مباحثه بى نظمى و سستى در تشكيل منظم مباحثه موجب كاهش تدريجى روحيه تلاش و شوق وانگيزه درسى مى شود چنانكه امام على[ ع] مى فرمايد:اوصيكما... بتقوى الله و نظم امر كم 10 و بر عكس حاضر شدن به موقع و تشويق كردن يكديگر بنظم و مطالعه قبلى در روحيه افراد وارتقاء كيفيت مباحثه بسيار موثراست . 11

علل تكميلى

در كنار علل اساسى فوق عوامل ديگرى به عنوان تكميل كننده هدف ما نقش دارنداهم اين عوامل عبارتنداز:

لازم است مباحثه با درس استاد پيش برود زيرا با مرور زمان زوايا و نكات دقيق فراموش مى شود و در نتيجه تمام مطالب در خاطره نمانده تا در جلسه مباحثه درح گردد و دراطراف آن بحث شود از طرف ديگر چون درس بعدى استاد مكمل و براساس درس قبلى اوست .

1. مباحثه بايداز نظر موضوع هم آهنگ با درس باشد واز نظر زمانى بايد پيش از شروع درس جديدانجام پذيرد همچنين لازم است گفته شود: نبايد مباحثه همزمان بااقامه نماز جماعت باشد كه اين عمل توهين به فريضه نماز و برخلاف آرمان مقدس ماست .

2 پرهيزاز مزاح 12 ولجبازى 13 و نپذيرفتن حرف ديگران اگر چه حق با شما باشد. دراين خصوص روايات متعددى 14 وارد شده است . زيرا مراء قلب را ميرانده و حقايق را مجهول مى گذارد. سعى شود كه مطالب درس استاد روشن شود نه اينكه نظراشتباه يك طرف اثبات شود. 15 نبايد گذاشت خودخواهى و خودمحورى بر فضاى مباحثه حاكم شود. و در صورت وجود چنين صفتى افراد مباحثه كننده همديگر راارشاد وازاين صفت زشت برحذر دارند.

اگر هم مباحثه اى پس ازارشاد و تذكر باز هم به اشتباهات خود ادامه داد بايد مباحثه را ترك كرد.

3 در مباحثه همگى بايد ضعف ها واشكالات يكديگر را - نه با تندى و خشم - بلكه با مهربانى و بصورت دوستانه تذكر داده و حل كنند. 16

اگراحساس مى شود كه دوست هم مباحثه اى ما بدلائلى ازادامه مباحثه ناراضى است بايد حتى المقدور سعى در حل مشكلات و ضعف ها كرد. درصورت وجود علت قابل قبول بهتراست آن فرد با كنار رفتن خود دوستش را در تصميم گيرى آزاد بگذارد. نبايد بانگيزه استفاده از دوست سطح بالاتر موجب ناراحتى روحى او فراهم شود بلكه با پيدا كردن كسى كه هم سطح ما باشد مشكلات طرفين را حل نمائيم .

4اداره كننده مباحثه نبايد مسائل دوراز ذهن و بى ارتباط يا كم ارتباط با مطلب مورد مباحثه را مطرح كند. و نيز بايد پاسخ به اشكالات پس از طرح تمام مباحث و روشن شدن اصل اشكال و سئوال باشد. عدم رعايت اين اصل موجب مى شود كه دوستان مباحثه گر سئوال و ضرورت و حتى جواب آن را درك نكنند.

زمينه هاى ارتقاء كيفيت مباحثه

[مباحثه] اگر در بستر زمينه هاى مساعد قرار گيرد بسيار موثر و ثمر بخش مى تواند واقع شود. مهمترين زمينه هاى مساعد كننده عبارتنداز:

1- مباحثه را بايد با حمدو توكل بر خداى حكيم و عليم و درود بر ائمه معصومين[ ع] آغاز و با دعاى خير براى علماى ربانى و سلف پيشين بپايان رساند.

2انتخاب مكان مباحثه :مكان مباحث اولا بايد در جاى بى سروصدا و آرام باشد تا تمركز حواس و آرامش روحى مناسب تضمين گردد و ثانيا نبايد دراماكن عمومى كه محل رفت و آمد مردم است انتخاب شود.

برپائى مباحثه دراماكن پر سر و صدا موجب خستگى سريع و در نتيجه موجب عدم پيشرفت آموزش مى شود از طرف ديگر ممكن است مباحثه در اماكن عمومى خطر گمراهى وسوءاستفاده ديگران را بدنبال داشته باشد مثلا شنونده اى قول نادر و ضعيف را به عنوان يك مسئله شرعى بياموزد. اضافه بر آن مباحثه درانظار عموم ممكن است ناخودآگاه موجب پيدايش خصلت هاى زشت از قبيل 16 ريا و عجب گردد.

3اداره مطلوب و منظم حلقه مباحثه از جهت زمان حضور و غياب افراد و تقدم و تاخر در شروع .

4- پرهيز از طرح مسائل حاشيه اى و متفرقه 17 .

5- مباحثه هائى كه در آن مسائل متفرقه و بى ارتباط با درس مطرح مى شود نه تنها موجب تلف شدن وقت ذيقيمت افراد مى گردد بلكه موجب كندى پيشرفت علمى نيز ميشود.البته طرح مطالب و ظرايفى كه درارتباط مستقيم با درس بوده و موجب نشاط روحى افراد شود خالى از لطف نيست . 18 چنانكه در آداب المتعلمين به اين نكته اشاره شده است[ : ان الدرس والتكرار لابدان يكون بقوه و نشاط].

6- شركت در درس استاد بايد بنحوى باشد كه تمام مطلب درس جذب شود. جذب كامل درس استاد قسمت مهمى از يادگيرى انسان را تشكيل مى دهد. لازمه اين مسئله اين است كه فرد بانشاط و با روح در كلاس آماده شده و هرگونه كسلى و خواب آلودگى را با منظم كردن برنامه خود كنار بگذارد.

7- گردش اداره مباحثه :اگرافراد متوجه شدند كه برخى ازافراد براى مباحثه كار مطالعاتى لازم انجام نمى دهند بايد با سئوالات مهم و پرسش نكات درس آنها را به مطالعه قبلى وا دارند. گردش مباحثه موجب كسب تجربه يكسان افراد در كشف شيوه هاى مهم و فهميدن مطالب مى شود اين امر بنوبه خود زمينه مساعدى را براى مباحثه قوى و مطلوب آماده مى كند.

در شرايط كنونى افراداز شيوه هاى مختلفى براى گردش مباحثه استفاده مى كنند. برخى با ورق زدن كتاب و برخى نوبتى و نامنظم و برخى منظم .ابداع اين شيوه ها معلول كم كارى احتمالى يكى ازافراد هم مباحثه است ولى گردش منظم و متوالى مباحثه ضمن تامين اهداف مورد نظر زمينه هاى مساعدى را براى بالا رفتن كيفيت مباحثه ايجاد مى كند.

8- بصيرت به انگيزه هاى حضور در حوزه درس 19 : آگاهى از علل تحصيل و توجه داشتن دانشجو به انگيزه هاى علمى و تكرار آن مى تواند مشوق اراد در نظم و تلاش و دورى از تنبلى و كسالت 20 باشد.

9- تذكر به اهميت دادن فرصت ها و وقت هاى گران قيمت 21 واستفاده از حداكثرازاوقات گرانقدر مباحثه .

10- گر چه در مباحثه ممكن است تا به تعداد شش نفر بيانجامد اما بهتر آن است كه تعدادافراداز سه نفر تجاوز نكند.

11- سعى شود كه بحث ها بر روى اعصاب انسان فشار وارد نياورد. بردبارى در برخوردهاى علمى لازمه رشد و شكوفائى آن است . چرا كه علم ابزار قتاله اى بيش نيست چنانكه على[ ع] مى فرمايد: نيكوئى آنست كه علمت را فزونى دهى و بردبارى را بزرگ شمارى . 22

شما كه امروز دراين حوزه ها تحصيل مى كنيد و مى خواهيد فردا رهبرى و هدايت جامعه را به عهده گيريد چنان فكر نكنيد تنها وظيفه شما ياد گرفتن مشتى اصطلاحات مى باشد وظيفه هاى ديگرى نيز داريد.

چه بسااموريكه براى عامه مردم مباح است براى شما جايز نيست و ممكن است حرام باشد.

فقيه بايد جنگجو هم باشد فقيه بايد سياسى باشد ولى فقيه هم باشد.

درداينجااست كه اگر مردم از شما عملى كه بر خلاف انتظاراست مشاهده كننداز دين منحرف مى شوند.از روحانيت بر مى گردند نه از فرد.

تنظیم برای تبیان حسن رضایی گروه حوزه علمیه

منبع :مجله حوزه

پاورقى ها

1. سوره مومنون .46.

2. مستدرك نهج البلاغه .152.

3. آداب المتعلمين (در كتاب جامع المقدمات ).192.

4. دراين قسمت مناسب است كه كلامى رااز حضرت امام خمينى[ مدظله] به اين مناسبت نقل كنيم كه مى فرمايند:

[حسب ابعادى كه انسان دارد علما هم بايدابعاد مختلفه داشته باشند همانطورى كه دراسلام ابعاد مختلفه هست حوزه ها هم ابعاد مختلفه داشته باشند... همين طورى كه فقه را تعليم و تعلم مى كنند ساير موارداسلام و سايرابعاداسلام را هم بايد تحصيل كنند بايد تدريس كنند]

5.امام على[ ع] مى فرمايد: عليكم بالدرايات لابالروايات يعنى بر شمااست كه مطالب را بخوبى دريابيد نه آنكه فقط نقل نماييد.الحياه ج 1.35.

6.التملق مذموم الا فى طلب العلم . جامع المقدمات - طاهر خوشنويس - آداب المتعلين .196.

7.الامام الصادق[ ع] لو علم الناس ما فى العلم لطلبوه و لوبفك المهج و خوض اللجج .الحياه ج 1.40.

8.اياك والمناظره مع غير مستقيم الطبع فان الطبعه مسرقه و الاخلاق متعذبه والمجاوره موثره . جامع المقدمات - طاهر خوشنويس . آداب المتعلمين .192.

[ .9لابد لطالب العلم من المواظبه على الدرس والتكرار] جامع المقدمات - طاهر خوشنويس - آداب المتعلمين .189

10.الحياه ج 1.312.

11.التوانى اضاعه . غرر/12/1 من اضاع التوانى ضيع الحقوق 5.302. من التوانى يتولدالكسل 6.17.

12. دع المزاح فانه لقاح الضغينه 4.18 لك شى ء بذر و بذرالعداوه المزاح 5.24.

13.اللجاج بذرالشرار غرر 1.98. للجاج منارالحروب . غرر جلد 7 (فهرست موضوعى ) 356 روايات لجاج .

14. ماضل قوم الااوتقواالجدل . ميزان الحكمه ج 2.21.

15.ان المناظره والمذاكره انما يكون لاستخراج الصواب . آداب المتعلمين .192 جامع المقدمات - طاهر خوشنويس .

16. قال رسول الله[ ص] ان المرائى ينادى يوم القيمه يا فاجر يا غادر يامرائى ضل عملك و بطل اجرك اذهب فخذاجرك ممن كنت تعمل له . آداب تعليم و تعلم دراسلام دكتر حجتى .448.

الامام على(ع) واعلم ان الاعجاب ضدالصواب و آفه الالباب نهج البلاغه فيض الاسلام .31.

17.الامام الصادق ( ع ) عن آبائه . عن اميرالمومنين : جميع الخير كله فى ثلاث خصال النظر السكوت والكلام فكل نظر ليس فيه اعتبار فهو سهو. وكل سكوت ليس فيه فكره فهو غفله و كل كلام ليس فيه ذكر فهو لغو. خصال چاپ انتشارات اسلامى ص 98.

18.الامام على(ع) الفرصه تمر مرالحساب فانتهزوا فرص الخير. الحياه . ج 1.318.

19.الامام الصادق (ع):الناس اثنان : عالم و متعلم و سائرالناس همج والهمج فى النار.الحياه 1.40

20.الامام على(ع) يا همام المومن ... بعيد كسله نشاطه - الحياه ج 1.308.

21.الامام على ( ع )الاان الايام ثلاثه يوم مضى لاترجوه و يوم بقى لاتدرى منه و يوم ياتى لاتامنه لا فالامس موعظه واليوم عنيمه و غدا لاتدرى من اهله ...اليوم امين مود...الحياه ج 1.321.

22.الامام على( ع ) :...ولكن الخيران يكثر علمك وان يعظم جلمك . نهج البلاغه فيض الاسلام .91.