اسلام گرافیکی

پس از روی دادن انقلاب اسلامی در ایران (و همزمانی آن با برخی تحولات سریع فرهنگی و اجتماعی دیگر) توجه جدی افكار عمومی و ‎اندیشمندان از نقاط مختلف جهان به سوی اسلام جلب شد. از سویی موج وسیع اسلام‎گرایی در غرب و از سوی دیگر خطر بزرگی كه از جانب این آیین سیاسی - اعتقادی ابرقدرت‎‎های شرق و غرب را به چالش می‎طلبید، باعث شده بود تا تمركز جدی در مطالعات آكادمیك و تخصصی پیرامون اسلام شكل گیرد.

در عین حال، جریان‎های موازی جمهوری اسلامی ایران (كه بارزترین‎شان در قالب «القاعده» وهابی مطرح گردید) به‎عنوان مظاهر متنوع باور و التزام اسلامی در دنیای امروز عرضه می‎شد و عملكرد و رفتار مجموع این منادیان اسلام در دنیای جدید، توجه مخاطبان مختلف را به‎خود جلب می‎كرد.

حادثه یازدهم سپتامبر كه نقطه عطفی در تحولات دنیای معاصر محسوب می‎شود (و به تعبیر برخی صاحب نظران، تاریخ معاصر را به دو مرحله پیش و پس از خود تقسیم كرد) هم باعث سرعت گرفتن تولید آثار مكتوب درباره اسلام شد و هم سمت و سوی این تولید را به جانب رسانه‎ها و مخاطب عام ‎گرایش داد.

اینك با توجه به گسترش جغرافیایی و جمعیتی مسلمانان در سطح جهان و شكل گرفتن كانون‎‎های مطالعه و بررسی عمیق این آیین آسمانی، نیاز جدی به معرفی اسلام به‎عنوان زبان روز و برای مخاطبان نو و متنوع و گسترده حس می‎شود.

شاید این نیاز و ضرورت باشد كه باعث شده است هر هفته عناوین متعددی از آثار جدید در این حوزه به كتابفروشی‎ها راه یابد و هر ماه پایان‎نامه‎‎های تحقیقاتی مهم و تازه‎ای در دانشگاه‎ها و مراكز پژوهشی عرضه شود.

گرچه به‎طور طبیعی بسیاری از این آثار در هر دو حوزه آكادمیك و عمومی، به سفارش مراكز سیاسی و كاملا هدفمند و پیشداورانه تولید می‎شوند (لااقل در برخی مراكز آمریكایی، بریتانیایی و فرانسوی كه شخصا با پژوهشگران برخورد داشته‎ام)، اما در همان حال بسیاری كتاب‎ها نیز هستند كه یا توسط نویسندگانی منصف و بی‎غرض به نگارش در آمده‎اند كه می‎كوشند حقیقت را چنان كه هست دریابند و معرفی كنند یا حداقل با نگاهی آكادمیك و علمی به یك پدیده اجتماعی بنگرند و یا توسط مسلمانان غربی یا ساكن كشور‎های غربی نوشته شده‎اند و به‎خاطر آشنایی‎شان با ادبیات و تفكر و نیاز مخاطب بسیار مناسب هستند؛ نمونه‎اش (جریان اسلام‎‎گرایی در آمریكا و طیف متنوعی از مالكوم ایكس بزرگ تا حامد الگار و...)

از گروه اول می‎توان به كتاب ارزشمند كولین ترنر (Colin Turner) اشاره كرد كه در سال 2006 ضمن مجموعه‎ای با عنوان اساس‎ها، توسط انتشارات مشهور راتلج منتشر شد. او خود در مقدمه این كتاب به این موضوع اشاره می‎كند و می‎نویسد: «تمام كتاب‎هایی كه به‎عنوان عكس‎العمل پس از یازدهم سپتامبر منتشر شد، در پی سودجویی و فرصت‎طلبی نبودند بلكه این رویداد باعث شد بعضی آثار ارزشمند كه چاپ و نشرشان سال‎ها متوقف مانده بود، دوباره عرضه شوند.» وی در آغاز این كتاب به نقل جمله‎ای از جرج برنارد شاو می‎پردازد كه نشان دهنده انصاف و صداقت این‎گونه نویسندگان و اندیشمندان است، او می‎گوید: «اگر كسی چون پیامبر مسلمانان، حاكمیت دنیای معاصر را به‎طور كامل به دست می‎گرفت، بی‎تردید تنها كسی بود كه می‎توانست تمامی مشكلاتش را حل كند و در نتیجه هرچه جهان از صلح و سعادت نیاز دارد بدان بازگرداند.»

از گروه دوم نیز می‎توان كتاب «اسلام، راهنمای ‎گرافیكی» را یاد كرد كه در ماه‎های اخیر، ضمن مجموعه معرفی‎ها توسط انتشارات آیكون (در آمریكا) منتشر شد. نویسندگان این مجموعه را نخستین بار پیش از حادثه یازدهم سپتامبر منتشر كرده بودند، اما ناشر این بار همان مواد را در قالبی نو و جذاب عرضه كرده است.

این كتاب توسط «ضیاءالدین سردار» و «ظفرعباس مالك» نوشته و تولید و در حجم صدوهفتادوشش صفحه به قطع جیبی و تك‎رنگ عرضه شده است. كتاب گرچه جذابیت و سر و شكل آثار تصویری ناشرانی چون دورلینگ كیندرزلی انگلیسی را ندارد، اما به خاطر تنوع و اختصار و نیز تصویری بودنش بسیار جالب توجه است.

این كتاب كوشیده تا به سیاق بسیاری از آثار تولیدی این روزها ساختار وتركیبی آسان‎یاب و آسان‎فهم و نثری روان و خواندنی داشته باشد و به نیاز كسی كه می‎خواهد برای نخستین بار به‎صورت گذرا با موضوع روبه‎رو شود، پاسخ بگوید.

در این مجموعه كتاب‎ها عناوین متعددی چون معرفی تصویری «پست مدرنیسم،‎ اندیشه‎‎های یونگ، ماركسیسم، فلسفه، فروید، جامعه‎شناسی» دیده می‎شود.

در كتاب «اسلام، راهنمای ‎گرافیكی» از نخستین صفحات، یك كاراكتر تصویری به‎عنوان نماد شخصیتی مسلمان با خواننده همراه می‎شود و با «سلام علیكم» شروع و اظهار امیدواری می‎كند كه «ان‎شاءالله» نویسندگان او را به مقصد برسانند.

برخلاف كتاب‎های كلاسیك و سنتی در دسترس ما، این كتاب موضوعات متنوع و گوناگونی را به اقتضای دغدغه‎ها و پرسش‎های خواننده مطرح می‎كند و پس از اشاره به زندگی پیامبراكرم(ص) و بیان مختصری از تاریخ اسلام به عناوینی از این دست می‎پردازد: «علم حدیث، سنت، قرآن، اصول دین، خلیفه، مفهوم صحیح جهاد، فقه و شریعت، دانش مسلمین، ظهور شیعه، انتشار معارف اسلامی به اروپا، اسلام و غرب، خاورشناسی، اقلیت‎‎های مسلمان، انقلاب ایران، زنان، امروز و آینده اسلام» گرچه بسیاری از مطالب و دیدگاه‎‎های كتاب برای خواننده‎ای چون ما قابل قبول یا دست‎كم قابل ‎تحمل است، اما به‎طور طبیعی در چنین آثاری همیشه - كم یا بیش – می‎توان نكاتی غیرقابل پذیرش یافت.

كاراكتر تصویری راهنمای خواننده در پایان كتاب می‎گوید: «با آن‎كه من تمام تلاشم را كرده‎ام كه نویسندگان كتاب به جاده خاكی نكشند، ولی مطمئنم بعضی از برادران و خواهرانمان چیزی پیدا می‎كنند كه غُر بزنند و گله كنند!»

آن‎چه در این میان قابل توجه است، اقدام تولیدكنندگان این اثر برای عرضه هندبوك و دست‎نامه‎ای كاربردی و قابل‎فهم برای مخاطب عام انگلیسی‎زبان، به شیوه‎ای نو و شیرین و سریع و مختصر است. درعین حال كه توانسته‎اند به‎خوبی از قابلیت تصویر استفاده كنند. در واقع این كتاب پیش از هر چیز ظرفیت عظیم و كم‎نظیر منابع تصویری و مواد بصری در هنر و معماری ما را نشان می‎دهد.

منابع و موادی كه به‎راحتی و با تأثیر و جذابیت فراوان می‎توان و باید آن‎ها را بازآفرینی كرد و در قالب‎‎های گوناگون به مخاطب بین‎المللی عرضه نمود.

یكی از فراوان كوتاهی‎ها و غفلت‎‎های ما در طی سال‎های گذشته – علی‎رغم شعار‎های رنگارنگ و تكراری فراوان – بی‎توجهی به این گنجینه ‎گران‎قدر و ظرفیت پرقیمت است كه اتفاقا بیشترین نمونه‎ها و برترین آثارش از ایران هستند (یكی از اساتید برجسته هنر و ‎گرافیك در لبنان به نام محمود زیباوی كه نمونه‎‎های تصویرگری دینی را در نشریات فرهنگی عربی معرفی می‎كند، هر وقت نمونه‎هایی را از آثار موجود در كتابخانه‎‎های معروف دنیا به چاپ می‎رساند، بسیاری از نمونه‎ها صفحاتی هستند كه متن وخط فارسی دارند و من هر بار دریغ دارم و افسوس می‎خورم كه ما مثل همه‎چیز آب هنر و ‎گرافیك را در كوزه تمدن خود داریم و...) این كتاب و نمونه‎هایی از این دست و بسیار بهتر از آن، حداقل حُسنی كه برای امثال ما دارند، این است كه توی چشمهایمان زُل بزنند و با صدای بلند بگویند : «شعار بس است، یك كم كار كنید!»