نهر بهشتی فقط برای دانشجویان

سوگند به قلم و آنچه می نویسد ....

سوره قلم بدون تردید آغازی متفاوت با همه سوره های قرآن دارد. به غیر از سوره قلم سوره «ص» هیچ کدام از 112 سوره دیگر با یک حرف آغاز نمی شوند و حتی اگر با حرف مقطعه هم شروع شوند، حداقل دو حرف دارند؛ مانند یس و حم . سوره 68 قرآن اما فقط با یک حرف آغاز می شود؛ «ن» و بعد از آن می آید: «والقلم و ما یسطرون» . درباره همین چند عبارت ساده، ده ها مفسر، ده ها معنی و تفسیر آورده اند؛ با این حال قریب به اتفاق آنها معتقدند این آیه به اهمیت علم و دانش آموزی در مکتب اسلامی اشاره دارد.

شأن نزول این نامه برای ما شیعیان بسیار جالب است. بیشتر مفسران شیعه معتقدند این آیه به فضایل مولا علی(ع) مربوط است. تفسیر جامع، حکایت نزول آیه را این گونه بیان میکند : «در آیه دوم سوره قلم، خداوند به یک نعمت بزرگ اشاره می کند که بدون تردید ولایت حضرت علی(ع) است.

حسودان قریش وقتی دیدند پیامبر اکرم(ص)بسیار دوستدار حضرت علی(ع) است، او را مجنون و فریفته علی(ع) خطاب کردند که بلافاصله آیات نخست سوره قلم نازل شد. پروردگار ابتدا به قلم و آنچه می نویسند، قسم خورد و در آیه دوم این سوره گفت: «تو مجنون نیستی» و در ادامه اش فرمود: «و انک لعلی خلق عظیم/ و تو اخلاق عظیم و برجسته ای داری». این اخلاق برجسته به همان علاقه پیامبر(ص) به حضرت علی (ع) اشاره می کند.

در آیه بعد هم خداوند دشمنان حضرت راد تهدید می کند: «و به زودی تو می بینی و آنان هم میبینند.» منظور این است که به زودی خواهید فهمید دیوانه کیست؛ دوستدار علی یا دشمن علی! همه این مطالب شهادت می دهند که آیات نخست سوره قلم به فضایل امیرالمومنین(ع) مرتبط است».

در بعضی تفاسیر هم نوشته شده : «وقتی که پیغمبر اکرم (ص) دست امیرالمومنین(ع) را در غدیر خم بالا برد و فرمود«هر کس من مولای او هستم علی هم مولای او است»، منافقین گفتند پیامبر(ص) فریفته علی شده و آنگاه پروردگار آیات نخست سوره قلم را نازل کرد».

نون چیست؟

بعضی نون را حرف مقطعه می دانند، عده ای معتقدند حرف پایانی واژه الرحمن است و بعضی دیگر می گویند فقط نام سوره است اما این بابویه (شیخ صدوق) از حضرت امام صادق(ع) اسن چنین روایت کرده : «نون، نهری است در بهشت که از شیر، سفیدتر و از عسل، شیرین تر است».

در بعصی از روایات هم آمده که این نهر فقط برای افرادی است که علم آموزی می کنند؛ به همین دلیل قبل از قسم به قلم به این نهر اشاره شده است.

در روایات دیگری هم از امام صادق(ع) آمده که نون نام فرشته ای است که مامور حمل قلم است تا بندگان پروردگار از آن برای کسب دانش استفاده کنند. با این حال، آیت الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه خود نون را حرف مقطعه عنوان می کنند؛ «تفسیرهای بسیاری درباره حرف نون وجود دارد اما هیچ یک از این تفسیرها قرینه و شاهد روشنی ندارند. بنا بر این، تفسیر این حرف مقطع از تفسیر کل حروف مقطعه جدا نیست».

قلم یعنی علم

«والقلم و ما یسطرون» در ظاهر یک قسم ساده است امام اهل علم خوب می دانند که خداوند در قرآن به بزرگ ترین نعمت هایش قسم یاد می کند؛ از زمین و آسمان گرفته تا انجیر و زیتون که درمان بسیاری از دردها هستند.

بین مفسران این آیه، آیت الله مکارم شیرازی بهترین شرح را درباره اهمیت قلم و علم آورده است؛ «قلم ظاهراً یک جسم کوچک است؛ یک قطعه نی و یا چیزی شبیه آن، چیزی که هم با آن می نویسد، کمی ماده سیاه رنگ است که ما به آن دوات می گوییم. اما در واقع این همان چیزی است که سرچشمه پیدایش تمام تمدن های انسانی، پیشرفت و تکامل علوم، بیداری اندیشه ها و افکار، شکل گرفتن مذهب ها، سرچشمه هدایت و آگاهی بشر است؛ تا آنجا که دوران زندگی بشر را به دو بخش تقسیم می کند؛ «دوران تاریخ» و « دوران قبل از تاریخ».

دوران تاریخ بشر از زمانی شروع می شود که خط اختراع شد و انسان توانست ماجرای زندگی خود را بر صفحات نقش کند.

به تعبیر دیگر، دورانی است که انسان دست به قلم شد و از او «مایسطرون» یادگار ماند.

عظمت این سوگند هنگامی آشکار می شود که توجه داشته باشیم آن روزی که اسن آیات نازل شد، نویسنده و ارباب قلمی در آن محیط وجود نداشت و اگر کسانی مختصر سواد خواندن و نوشتن داشتند، تعداد شان در کل سرزمین مکه که مرکز عبادی، سیاسی و اقتصادی حجاز بود، به 20 نفر هم نمی رسید . سوگند به قلم یاد کردن در چنین محیطی عظمت خاصی دارد».

ایشان در ادامه به نخستین آیاتی که به پیامبر(ص) نازل شد، اشاره می کنند و ادامه می دهند: «در نخستین آیاتی که در «جبل النور» و «حرا» بر قلب پاک پیامبر(ص) نازل شد هم به مقام والای قلم اشاره شده؛ آنجا که می فرماید: «بخوان به نام پروردگارت که مخلوقات را آفرید و انسان را از خون بسته ای ایجاد کرد، بخوان به نام پروردگار بزرگت، هم او که انسان را به وسیله «قلم» تعلیم داد و آنچه را نمی دانست به او آموخت». این نشان می دهد که قران کتاب اهل علم است و اسلام را باید با علم آموخت».

نگاه دیگری به قلم

اگر چه بیشتر دانشمندان قرآنی قلم را در این آیه وسیله ای برای کسب علم و ثبت وقایع تعبیر کرده اند اما نمی توان نگاه گروه دوم مفسران را نادیده گرفت؛ آنهایی که می گویند قلم در این آیه، وسیله ای است که ملائک الهی با آن اعمال نیک و شر انسان ها را ثبت می کنند.

این عده از مفسران –که تعدادشان محدود است- می گویند: «خداوند نخستین چیزی که آفرید قلم بود، بعد از آن لوحی را خلق کرد تا قلم بر آن بنویسد، پس از آن آسمان ها را آفرید و سپس کوه ها را. از وقتی انسان خلق شد ملائک تمام رفتار های او را بر لوح مخصوص ثبت می کنند. این قلم به همین موضوع اشاره دارد».

با این حال آیت الله مکارم شیرازی با صراحت این نظریه را رد می کند و می گوید: « بعضی از مفسران «قلم» را در اینجا به قلمی تفسیر کرده اند که فرشتگان بزرگ خدا وحی آسمانی را با آن می نویسند با نامه اعمال آدمیان را با آن رقم می زنند ولی مسلماً آیه مفهوم گسترده ای دارد که این تفسیر، بیان یکر از مصداق های آن است، همان گونه که «ما یسطرون» هم مفهوم وسیعی دارد و تمام آنچه را در طریق هدایت و تکامل فکری و اخلاقی و عملی بشر به رشته تحریر می آورند شامل می شود و منحصر به وحی آسمانی و یا اعمال انسان ها نیست. این آیه قطعاً به ضرورت کسب دانش اشاره دارد».

حسن میثمی، مجله همشهری آیه