گذشته و حال رساله های عملیه(5)
در اين دوره، بيان فقه و احكام الهي، هم به صورت حاشيه نويسي بر رساله هاي عمليه پيشينيان بود، هم به صورت مجموعه اي پرسش و پاسخ، و هم با تاليف رساله هاي عمليه مستقل.
دوره ششم رساله هاي عصر ميرزاي شيرازي تا عصر حاضر
در اين دوره، بيان فقه و احكام الهي، هم به صورت حاشيه نويسي بر رساله هاي عمليه پيشينيان بود، هم به صورت مجموعه اي پرسش و پاسخ، و هم با تاليف رساله هاي عمليه مستقل.
اين امر از زمان آية الله ميرزاي دوم، محمد تقي شيرازي (رضوان الله عليه) (م 1338 ق) آية الله سيد محمد كاظم يزدي (قدس سره) (م 1337 ق) متداول شد كه تا زمان معاصر نيز ادامه دارد.
دو شخصيت بر جسته اين مرحله ميرزاي شيرازي و مرحوم يزدي هستند كه اين سنت را در ميان جامعه فقهي معاصر بنا نهادند و با گسترش مباحث آن و مسائل فرعي، باب تازه اي را در فقه شيعه گشودند.
پس از مرحوم شيرازي و يزدي، فقها و مراجع شيوه آنان را دنبال كرده و علاوه بر حاشيه نويسي بر رساله هاي قبل از خود به تاليف رساله هاي عمليه مستقل پرداختند. كه در اينجا به نام برخي از آنها اشاره مي شود:
1- آية الله سيد اسماعيل صدر 1258/1255 - 1338 - ايشان علاوه بر حاشيه نجات العباد صاحب جواهر و مجمع الرسائل شيخ جعفر شوشتري و ذخيرة العباد شيخ زين العابدين مازندراني (م 1309) و ذخيرة العباد ليوم المعاد فاضل شربياني (م 1322) رساله عمليه مستقل هم داشت كه در ج 15 ص 189 از كتاب «الذريعه » به آن اشاره شده است.
2- آية الله سيد محمد فيروز آبادي (م 1345 ه.ق-) وي علاوه بر حاشيه عروة الوثقي كه بنا به قولي اولين حاشيه بر اين كتاب است، و حاشيه بر «منتخب الرسائل) سيد يزدي، رساله هاي مستقلي به نام «ذخيرة العباد ليوم المعاد» و «منتخب المسائل » مستقل و مناسك حج دارد.
3- آية الله آقا شيخ محمد طبط الشيخ (1272 - 1344 ق) - او علاوه بر حاشيه «مصباح الهدايه » شيخ محمد طاهر دزفولي، رساله عمليه مسقلي هم به نام «هدية العوام » دارد.
4- آية الله سيد حسن صدر (1272 - 1354 ه. ق) او بر كتابهاي تبصرة المتعلمين علامه حلي، نجاة العباد صاحب جواهر و عروة الوثقي، اثر مرحوم يزدي حاشيه نوشته و ترجمه عروة الوثقي، يعني كتاب غاية القصوي را نيز حاشيه زده است. مرحوم صدر علاوه بر اينها رساله مستقلي به نام تحصيل الفروع الدينية » في فقه الامامية » نوشته كه در مقدمه آن فروع تقليد را به طور مبسوط بيان كرده و احكام طهارت و نماز را در دو باب آن آورده است. از او كتابهاي ديگري نيز باقي مانده است كه عبارتند از: «المسائل المهمه » مشتمل بر ابواب عبادات، رساله «اجوبة المسائل » كه در عراق، لبنان و آمريكا به چاپ رسيده است، و مناسك حج كه همه اعمال حج و عمره را دربردارد و به سال (341 ق) در بغداد چاپ شده است.
5- آية الله شيخ عبد الله مامقاني (م 1351 ق) - او نيز علاوه بر حاشيه جامع عباسي شيخ بهائي رساله عمليه اي به نام منتخب الرسائل دارد كه در سال 1341 چاپ شده و رساله ديگري به نام ارشاد المستبصرين داشت كه اين رساله حاوي تمام ابواب فقه از طهارت تا ديات مي باشد و در سال 1342 چاپ شد و مناسك حج هم دارد كه در سال 1344 در نجف چاپ شد.
6- آية الله شيخ محمد حسين نائيني (م 1355 ه.ق) - مرحوم نائيني بر مناسك حج شيخ اعظم انصاري و عروة الوثقي سيد يزدي و بر نجات العباد صاحب جواهر حاشيه زد، رساله مستقلي به نام «وسيلة النجاة » تاليف كرد كه در سال 1343 به چاپ رسيد. و مختصر اين رساله هم به نام «احكام العبادات و المعاملات » در سال (1345 ق) در بيروت چاپ شد و نيز رساله ديگري به نام «ذخيرة العباد ليوم المعاد» دارد كه در چاپخانه علوي چاپ شد. و نيز مناسك حج كه در سال (1349 ق) در نجف چاپ گرديد.
7- آية الله شيخ عبد الكريم حائري (م 1355 ه.ق)- وي نيز بر مناسك حج شيخ انصاري و ذخيرة العباد ميرزاي شيرازي دوم و عروة الوثقي سيد يزدي حاشيه نوشت، و رساله عمليه اي به نام «وسيلة النجاة » تاليف كرد كه در 112 صفحه و در تهران چاپ شد. او رساله ديگري به نام مجمع الرسائل دارد كه برخي از مراجع بدان حاشيه زده اند و رساله هاي ديگري به نام منتخب الرسائل و به نام ذخيرة المعاد كه در تهران در سال (1339 ق) و به نام «مجمع الاحكام » كه در سال (1343 ق) و نيز مناسك حج كه در سال 1347 در تهران طبع شده دارد.
8-آيت الله آقا ضياء الدين عراقي (م 1361 ه.ق)- او نيز علاوه بر حاشيه «منتخب الرسائل » و «عروة الوثقي » سيد يزدي و بر ساله «ذخيرة العباد ليوم المعاد» آخوند خراساني رساله عمليه مستقل هم دارد.
9- آية الله سيد ابوالحسن اصفهاني (م 1365 ه.ق)- مرحوم اصفهاني بر «ذخيرة العباد» ميرزاي شيرازي و «عروة الوثقي » حاشيه نوشت، و بجز آن رساله عمليه مستقلي نيز داشت.
يكي رساله «منهاج الصالحين » است كه در زمان حيات وي سه بار به چاپ رسيد. و ديگر رساله وسيلة النجاة است كه از آثار ارزشمند و بسيار نفيس اوست و در ميان ديگر رساله ها تابندگي و جذابيت خاصي دارد و از زمان تاليف تا كنون پيوسته مورد عنايت و توجه فقها و بزرگان بوده است. به طوري كه در همه محافل علمي و مجالس ديني و جلسات استفتاء بنحوي سخني از آن به ميان مي آيد.
وسيلة النجاة، اغلب مسائل مورد نياز و ابتلاي مردم را در بردارد و با شيوه اي جالب و پسنديده در قالب عباراتي واضح و بدون ابهام احكام ديني را بيان كرده است، و به همين دليل مراجع تقليد به تحشيه و تعليق آن همت گماردند كه از جمله عبارتند از: آية الله سيد محمد تقي خوانساري، آية الله سيد محمد حجت كوه كمره اي، آية الله سيد صدر الدين صدر، آية الله سيد جمال الدين گلپايگاني، آية الله ميرزا مهدي شيرازي، آية الله سيد عبدالهادي شيرازي، آية الله شيخ محمد رضا آل يس، آية الله سيد حسين حمامي، آية الله شيخ محمد كاظم شيرازي، آية الله سيد جواد تبريزي، آية الله شيخ عباسعلي شاهرودي، آية الله شيخ عبد النبي اراكي، آية الله ميرزا آقا اصطهباناتي شيرازي، آية الله سيد محمد بغدادي، آية الله سيد محسن حكيم، آية الله سيد محمود شاهردوي، آية الله سيد محمد هادي ميلاني و آية الله سيد احمد خوانساري و آية الله سيد محمد حسين اصفهاني.
رساله وسيلة النجاة سالهاي 1341، 1343، 1346، 1355 ه.ق در زمان حيات آية الله سيد ابوالحسن اصفهاني چاپ شد و از آن پس نيز تاكنون بيش از بيست بار به چاپ رسيده است.علامه تهراني مي گويد: اين رساله را سيد ابوالقاسم اصفهاني در سال 1334 به فارسي ترجمه كرد و آن را صراط النجاة نام نهاد، اين ترجمه در سال 1345 چاپ شد.
شيخ سعادت حسين اين رساله را به زبان اردو برگرداند، و آن را «ذريعه النجاة في ترجمة وسيلة النجاة » ناميد. اين ترجمه به سال 1356 در هند چاپ شد.
10- آية الله حاج آقا حسين بروجردي (م 1380 ه.ق)- آيت الله بروجردي علاوه بر حاشيه بر مناسك حج شيخ اعظم انصاري و عروة الوثقي سيد يزدي، رساله عملية مستقلي به نام «جامع الفروع و مجمع الرسائل » و «انيس المقلدين في احكام الدين » كه به صورت سؤال و جواب تنظيم شده، مناسك حج، و رسال ء عمليه مستقل ديگري هم داشت كه آن را رساله توضيح المسائل ناميد،
11- آية الله ميرزا علي آقا شيرازي (متوفاي 1355-ق) زيرا او هم علاوه بر حاشيه «نجات العباد»، ميرزا محمد تقي شيرازي، رساله مستقلي هم به نام وسيلة النجاة نوشت كه در سال 1339 در نجف اشرف چاپ شد و نيز رساله ديگري به زبان تركي داشت كه به قلم آية الله ميرزا محمد علي اردوبادي تنظيم شده بود.
12- آية الله حاج شيخ كاظم شيرازي (1290-1367ق)- وي علاوه بر حاشيه عروة الوثقي و وسيلة النجاة رساله عمليه مستقلي هم به نام «ذخيرة العباد» داشت و رساله ديگري در مناسك حج داشتند كه در سال 1354 چاپ شد.
13- آية الله حاج آقا حسين طباطبائي قمي (م 1366 ق) - وي علاوه بر حاشيه عروة الوثقي، رساله مستقلي به نام «ذخيرة العباد ليوم المعاد» نوشت كه در سال 1366 و رساله طريق النجاة و منتخب المسائل فيما تعم البلوي در سال 1366 چاپ شد و مناسك حج او نيز در سال 1356 به طبع رسيد.
14- آية الله سيد حسين حمامي 1298/1379- او علاوه بر حاشيه وسيلة النجاة، رساله مستقلي به نام «هداية المسترشدين و المسائل النجفيه » تاليف كرد.
15- آية الله سيد يونس اردبيلي ( 1293 - 1377 ق)- زيرا او علاوه بر حاشيه «عروة الوثقي » رساله عمليه مستقل به نام «وجيزة المسائل » داشت.
16- آية الله شيخ محمد مهدي بيگدلي دزفولي 1288/1370- وي مانند اسلاف خود علاوه بر حاشيه جامع عباسي شيخ بهائي و عروة الوثقي سيد يزدي رساله عمليه مستقلي هم به نام ذخيرة العباد داشتند.
17- آية الله شيخ محمد جعفر انصاري 1312/1370- وي نيز همچون مراجع گذشته وسيلة النجاة عربي و صراط النجاة فارسي مرحوم اصفهاني و كلمة التقوي حاج شيخ محمد رضا دزفولي را حاشيه زد و رساله مستقلي به نام الذريعة في احكام الشريعة فارسي و رساله ديگري به عنوان رساله عمليه في الفروع الفقهيه نوشت.
18- آية الله حاج شيخ محمد حسين كاشف الغطاء 1295/1374- زيرا او هم علاوه بر حاشيه عروة الوثقي يزدي و مجمع الرسائل شيخ جعفر شوشتري و عين الحياة شيخ احمد كاشف الغطاء متوفي 1345 رساله عمليه مستقلي هم به نام وجيزة الاحكام عربي و زاد المقلدين فارسي و مناسك حج عربي و فارسي داشتند.
19- آية الله شيخ محمد رضا آل يس - او نيز علاوه بر حاشيه وسيلة النجاة اصفهاني، رساله مستقلي به نام «بلغة الراغبين في فقه آل يس » به رشته تحرير درآورد.
20- آية الله شيخ عبد النبي عراقي (م 1380 ق.) - وي حاشيه اي بر وسيلة النجاة دارد، و علاوه بر آن رساله مستقلي به نام «ذخيرة العباد ليوم المعاد» نوشته است، كه به سال 1369 در قم چاپ شد.
21- آية الله سيد جمال الدين گلپايگاني (م 1378 ه.ق)- ايشان علاوه بر حاشيه عروة الوثقي و وسيله النجاه، رساله مستقلي هم به نام «ذخيرة العباد ليوم المعاد» دارد كه در سال 1371 در چاپخانه حيدري نجف اشرف چاپ شده است.
22- آية الله سيد عبد الهادي شيرازي (م 1381 ه.ق)- وي نيز همچون اسلاف خود عروة الوثقي و وسيلة النجاة را حاشيه زد، و رساله مستقلي به نام ذخيرة العباد نوشت كه به زبان فارسي بود، و به علاوه رساله اي به زبان عربي به نام «وسيلة النجاة » تاليف كرد، و دو مناسك حج فارسي و عربي به رشته تحرير در آورد.
23- آية الله سيد ابراهيم اصطهباناتي شيرازي (1297-1378 ق) - او هم علاوه بر حاشيه عروة الوثقي و وسيلة النجاة، رساله مستقلي به زبان فارسي به نام «صراط النجاة » و «ذخيرة العباد» و «مناسك حج » تاليف كرده است.
24- آية الله سيد صدر الدين صدر (م 1373 ه.ق) - او هم علاوه بر حاشيه «وسيلة النجاة آية الله اصفهاني، رساله مستقلي به نام «سفينة النجاة » دارد.
25- آية الله شيخ عباسعلي شاهردوي - او علاوه بر حاشيه «عروة الوثقي و وسيلة النجاة » رساله عمليه مستقل نيز دارد.
26- آية الله ميرزا مهدي حسيني شيرازي (متولد 1304 ق) (م 1380 ق.ق) - علاوه بر حاشيه عروة الوثقي و وسيلة النجاة رساله عمليه مستقل فارسي به نام «ذخيرة العباد ليوم المعاد و ذخيرة الصلحاء» و «رساله الوجيزة » و عربي به نام «بداية الاحكام » دارد.
27- آية الله سيد محمد حجت كوه كمره اي (م 1372 ه.ق) - مرحوم حجت نيز علاوه بر حاشيه عروة و وسيلة النجاة رساله هاي مستقلي تاليف نموده است كه يكي «ارشاد المؤمنين » است، و ديگري وسيلة النجاة، و وسيله فارسي است و همان رساله عمليه سيد حسين كوه كمره اي است كه با حاشيه و بيان مواضع اختلاف نظر آن را به نام خود چاپ كرده است و ديگري مناسك حج.
28- آية الله سيد محمد تقي خوانساري (م 1371 ه.ق) - خوانساري نيز علاوه بر حاشيه عروة الوثقي و ذخيرة المعاد ليوم المعاد ميرزا محمد تقي شيرازي رساله عمليه مستقل هم دارد و مناسك حج او نيز در سال (1366 ق) در تهران چاپ شد.
29- آية الله سيد محسن حكيم (م 1390 ه.ق) - مرحوم حكيم علاوه بر حاشيه تبصره علامه و عروة الوثقي و توضيح المسائل بروجردي، رساله عمليه مستقلي به نام منهاج الصالحين دارد كه به زبان عربي است.
رساله مرحوم حكيم در ميان عرب زبانها جايگاه خاصي يافت و به همين جهت آية الله شهيد صدر بر آن حاشيه نوشت. يكي از امتيازات اين رساله اين است كه به خلاف اكثر رساله هاي آن زمان، باب امر به معروف و نهي از منكر را دارد و مسائل آن را ذكر كرده است.
وي علاوه بر اينها، «منتخب الرسائل » و «مناسك حج » و «دليل الناسك » را نيز تاليف كرد كه بسيار مورد استفاده است.
30- آية الله حاج شيخ منصور دزفولي (1307 - 1392 ق) - شيخ بزرگ نيز علاوه بر حواشي رساله مختصر الاحكام مرحوم شيخ محمد كبير و ذخيرة العباد مرحوم اصفهاني و مناسك حج شيخ اعظم انصاري رساله هاي مستقلي از اين قرار دارد: رساله توضيح المسائل، رساله ذخيرة الآخرة و رساله وجيزة.
31- آية الله سيد محمود شاهرودي (م 1394 ه.ق) - وي نيز علاوه بر حاشيه ذخيرة العباد مرحوم شيرازي، و وسيلة النجاة و صراط النجاة مرحوم اصفهاني و عروة الوثقي اثر مرحوم يزدي و توضيح المسائل مرحوم بروجردي، رساله هاي مستقلي از اين قرار دارد: رساله جامع المقاصد كه در سال 1380 در نجف چاپ شد.
رساله ذخيرة المؤمنين ليوم الدين كه در سال 1382 در نجف چاپ شد.
مناسك حج عربي
مناسك حج فارسي
32- آية الله سيد محمد هادي ميلاني (م 1365 ه.ق) - از او علاوه بر حاشيه عروة الوثقي سيد محمد كاظم يزدي رساله هاي مستقلي به نام نخبه و توضيح المسائل و مناسك حج چاپ شده است.
33- آية الله شهيد سيد محمد باقر صدر (1350 - 1399 ق) - وي نيز علاوه بر حاشيه منهاج الصالحين مرحوم حكيم، رساله مستقلي به نام «الفتاوي الواضحة » و «مناسك حج » دارد.
34- آية الله سيد عبد الله شيرازي - ايشان نيز علاوه بر حاشيه عروه، رساله هاي انيس المقلدين، مناسك حج و توضيح المسائل را تاليف كرده است و رساله انيس المقلدين در سال 1365 در چاپخانه علمي نجف چاپ شد.
35- آية الله سيد احمد خوانساري (م 1405 ه.ق) از مرحوم خوانساري نز علاوه بر حاشيه مناسك حج شيخ اعظم انصاري و حاشيه عروه، رساله مستقلي به نام «احكام العبادات » چاپ شده كه شامل ابواب عبادات تا خمس است.
36- آية الله سيد يحيي يزدي (1321-1383 ق)- او نيز علاوه بر حاشيه توضيح المسائل رساله مستقلي به نام «انيس المقلدين » دارد.
37- آية الله سيد علي بهبهاني رامهرمزي (م 1395ق)- او نيز علاوه بر حاشيه عروة الوثقي مرحوم يزدي وسيلة النجاة مرحوم اصفهاني رساله عمليه مستقلي به نام جامع المسائل نوشت و وسيلة النجاة به انضمام حاشيه مذكور چاپ شد.
38- آية الله ميرزا حسن بجنوردي او نيز علاوه بر حاشيه عروة و وسيلة النجاة رساله عمليه مستقلي به نام ذخيرة العباد ليوم المعاد داشت.
39- آية الله شيخ يوسف بيارجمندي شاهرودي - او مانند مراجع گذشته علاوه بر حاشيه عروة الوثقي رساله عمليه مستقلي هم به نام زبدة المسائل عربي و فارسي و رساله «المسائل الفقيهة » و مناسك حج دارد كه به طبع رسيده است.
از جمله كساني كه مسؤوليت بيان فقه و احكام الهي را به شيوه اسلاف خود، يعني حاشيه نويسي بر رساله هاي علماي گذشته و تاليف رساله هاي عمليه مستقل به انجام رسانيده اند مراجع بزرگ معاصر هستند، كه هر يك علاوه بر حاشيه بر عروة الوثقي و وسيلة النجاة و توضيح المسائل رساله هاي عمليه مستقلي هم دارند، كه بحمد الله تعالي اينك در دسترس شيعيان جهان است، و از آن بهره مي برند كه اينك نيازي به نام بردن آنها نيست.
منبع:اقتباس از كتاب ادوار فقه و كيفيت بيان آن ، جناتي، محمد ابراهيم تنظیم:مجید نقدی گروه حوزه علمیه
