تبیان، دستیار زندگی
ین مرحله از زمان علامه دهر مرحوم شیخ بهائی (م 1031 ه.ق) شروع می شود. و تا زمان مرجعیت مرحوم شیخ اعظم انصاری (م 1281 ه.ق) به سال 1266 ادامه می یابد.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

گذشته و حال رساله های عملیه(3)
فیضیه

اين مرحله از زمان علامه دهر مرحوم شيخ بهائي (م 1031 ه.ق) شروع مي شود. و تا زمان مرجعيت مرحوم شيخ اعظم انصاري (م 1281 ه.ق) به سال 1266 ادامه مي يابد.

دوره چهارم رساله هاي عصر شيخ بهايي تا زمان شيخ انصاري

اين مرحله از زمان علامه دهر مرحوم شيخ بهائي (م 1031 ه.ق) شروع مي شود. و تا زمان مرجعيت مرحوم شيخ اعظم انصاري (م 1281 ه.ق) به سال 1266 ادامه مي يابد. مردم در طول اين 235 سال براي حل مسائل شرعي و رفع مشكلات ديني و جهت آگاهي يافتن به وظايف عبادي خود به رساله هاي عمليه موجود مراجعه مي كردند، و اگر حكم مسئله مورد ابتلايي در رساله ذكر نشده بود و يا در فهم و درك آن به اشكال و ايرادي بر مي خوردند شخصا به مجتهد مورد تقليد خود مراجعه مي كردند و نسبت به آن مسئله آشنايي مي يافتند و يا توسط نامه از مجتهد استفتاء مي نمودند و از وي مي خواستند كه حكم شرعي مسئله را به طور كامل بيان كند.

رساله عمليه جامع عباسي

اولين رساله اي كه با همه مزايا و ويژگيهاي اين دوره تاليف يافته، رساله «جامع عباسي » مرحوم شيخ بهائي است. اين رساله يكي از بهترين و ارزنده ترين آثار او است كه در آن زمان بسيار مورد استفاده واقع شد، و اكنون نيز با اينكه بيش از سيصد سال از نگارش آن مي گذرد بخوبي قابل فهم و درك است.

براي آشنايي بيشتر با كتاب «جامع عباسي » توجه به نكات زير ضروري است:

الف) اين رساله به زبان فارسي و داراي عبارات و جملات ساده و بسيار سليس و روان و بدون هيچ گونه ابهام و پيچيدگي است، و به همين دليل با گذشت زماني طولاني هنوز قابل استفاده مي باشد.

ب) اين كتاب علاوه بر اينكه يك دوره كامل فقه - از طهارت تا ديات - را در بردارد، در آخر باب ششم، مسائل امر به معروف و نهي از منكر را نيز به سبك جالبي بيان كرده است. از آن پس ديگر اين باب در رساله هاي عمليه جايي نداشت، تا اينكه مرحوم آية الله سيد محسن حكيم در رساله «منهاج الصالحين » اين خلل را جبران فرمود، و از آن پس جاي خود را در پاره اي از رساله هاي عمليه باز كرد.

ج) جامع عباسي در جهان تشيع از شهرت و اهميت خاصي برخوردار است، و با گذشت زمان هرگز از اهميت آن كاسته نشده است، و همانگونه كه در زمان تاليف توجه خاص و عام را به خود جلب كرده بود، اينك نيز همچنان مورد عنايت و توجه علما و فقهاست. بهترين گوه براي اثبات اين مطلب اين است كه بسياري از فقها براي ابراز عقايد فقهي و ارائه نظرات خود به جاي تاليف كتابي مستقل، تنها به حاشيه زدن و تعليقه نوشتن بر جامع عباسي اكتفا نمودند. نخستين حاشيه اي كه بر جامع عباسي نوشته شده است، حاشيه عالم بزرگ مرحوم ملا حسينعلي اصفهاني (م 1286 ه.ق) مي باشد.

مرحوم علامه تهراني در الذريعه مي گويد: نسخه قديمي «جامع عباسي » را كه به سال 1079 تحرير شده بود در كتابخانه سيد عبد الحسين حجت ديدم، كه حاشيه مولي حسينعلي اصفهاني بر آن مكتوب بود.

د) اين رساله چندين بار به چاپ رسيده، بخصوص قسمت اول آن كه به قلم خود شيخ بهائي است مكررا در ايران و هندوستان به زيور طبع آراسته گرديده است. در اين دوره رساله هاي متعدد ديگري هم نوشته شد كه از ذكر آنها صرف نظر مي كنيم.

رساله هاي عمليه مرحوم مجلسي اول

دومين رساله عمليه اي كه در اين مرحله به رشته تحرير در آمده، به خامه شاگرد شيخ بهائي، عارف وارسته و زاهد يگانه مولي محمد تقي، معروف به مجلسي اول (1003 - 1070 ه.ق) نوشته شده است. رساله وي «احكام الشريعة » نام دارد و مجموعه اي بسيار نفيس و گرانبهاست كه شامل همه مسائل فقهي مورد نياز مسلمين است و يك دوره كامل فقه از طهارت تاديات را در بر دارد، از آنجا كه در اين رساله فروع مختلفي عنوان شده و در طرح مسائل و تنظيم ابواب آن حسن سليقه به كار رفته و در تاليف آن اسلوب پسنديده اي پيروي شده است، نظر فقها و مراجع بزرگ را به خود جلب كرده، تا اينكه به تعليق و تحشيه آن پرداختند، و اين عمل نشانگر اهميت ويژه اين كتاب است. از جمله كساني كه بر رساله مزبور حاشيه زده اند عبارتند از:

مرحوم مجلسي اول رساله ديگري به نام «حديقة المتقين في معرفة احكام الدين لارتقاء مدارج اليقين » دارد، كه به زبان فارسي تاليف شده و داراي يك مقدمه، پنج باب و يك خاتمه است، در مقدمه كتاب فضيلت نماز را متذكر شده و در ابواب پنجگانه مسائل طهارت، نماز، خمس و زكات، روزه و حج و زيارت را آورده، و در خاتمه كتاب، برخي از مسائل مهم معاملات را ذكر كرده است.

طبق تاريخ بعضي از نسخه هاي تاليف كتاب در سال 1064 به پايان رسيده و نخستين بار به سال 5621 در هندوستان چاپ شده است.

رساله ديگر مرحوم مجلسي اول در باب حج است كه فرزندش علامه مجلسي مؤلف بحار الانوار و فرزند ديگرش مولي عبد الله (م 1084 ه.ق) بر آن حاشيه زده اند. نسخه اي از اين رساله به خط مؤلف، مورخ 1041 در كتابخانه سيد عليرضا ريحاني يزدي، و ميكروفيلم آن به شمار 3736 در كتابخانه مركزي دانشگاه تهران موجود است.

ديگر رساله هاي مرحله چهارم

در اين دوره، رساله هاي متعددي نوشته دشه كه به ترتيب متذكر مي شويم:

- رساله عمليه مرحوم آية الله ملا محمد باقر سبزواري (م 1090 ه.ق) كه به فارسي نوشته شده، و در مقدمه آن پاره اي از مباحث اصول دين و مسئله لزوم تقليد را ذكر كرده و در ابواب كتاب احكام ضروري عبادي را آورده است.

- مناسك حج مرحوم سبزواري به زبان فارسي و در سال 1104 تاليف شد.

- رساله «آداب الصلوة » مرحوم علامه مجلسي دوم (1037 - 1/1110 ه.ق). اين رساله نيز به زبان فارسي نوشته شده و مسائل مربوط به طهارت و نماز را در بردارد و به سال 1381 چاپ شده است. در مقدمه رساله مزبور مقداري از مباحث اصول عقايد و در خاتمه آن مسائل دماء ثلاثه (حيض و نفاس و استحاضه) آمده است.

- رساله آداب تجهيز الاموات علامه مجلسي كه به زبان فارسي و مشتمل بر مباحث ذيل است: آداب احتضار، آداب غسل، آداب تكفين، بيان نماز ميت و آداب تدفين.

- رساله حدود و تعزيرات علامه مجلسي كه در سال 1102 تاليف شده و به سال 1262 در هندوستان به چاپ رسيده است. جالب آنكه اين كتاب به طرز بي سابقه اي احكام فوق را در قالب سه هزار بيت شعر در بردارد، و شامل دو بخش است: بخش اول در حدود و تعزيرات است كه هشت باب دارد، و بخش دوم در مسائل قصاص و ديات است كه دو مطلب اساسي را دنبال مي كند. نسخه خطي اين رساله در كتابخانه مسجد جامع گوهرشاد مشهد موجود است.

- رساله فارسي ديگري از علامه مجلسي در سه فصل: زكات، خمس، و اعتكاف.

- مناسك حج اثر علامه مجلسي شامل واجبات و برخي از مستحباب حج و عمره.

- دو مناسك حج ديگر از علامه مجلسي كه تمامي اعمال حج را در يكي با هفتصد بيت و در ديگري با هزار بيت شعر بيان كرده است.

از مرحوم علامه مجلسي رساله هاي ديگري هم در باب ارث و عقد نكاح و متعه و نذر و غيره موجود است كه در ضمن آثار قلمي او مذكور مي باشد.

- رساله هاي مرحوم آية الله شيخ سليمان ماحوزي بحراني (1075 - 1121 ه.ق) مؤلف كتابهاي بلغه و معراج. وي رساله هايي در باب نماز و اوقات آن، وجوب عيني نماز جمعه و مناسك حج دارد.

- در سال 1140 رساله اي نوشته شده بسيار نفيس و پر ارزش، حاوي فروع فراواني در فقه از باب طهارت تا ديات، اما از آنجا كه صفحه اول رساله مفقود شده مؤلف آن معلوم نيست.

- رساله فارسي مرحوم آية الله ملا مهدي نراقي كاشاني (م 1209 ه.ق) در ابواب عبادات. از وي رساله اي نيز در مناسك حج موجود است كه در كتاب «نجوم السماء» از آن تعبير به «المناسك المكية » نموده است.

- رساله فارسي مرحوم آية الله ملا مهدي نراقي كاشاني (م 1209 ه.ق) در ابواب عبادات. از وي رساله اي نيز در مناسك حج موجود است كه در كتاب «نجوم السماء» از آن تعبير به «المناسك المكية » نموده است.

- رساله «بغية الطالب في معرفة المفروض و الواجب » اثر مرحوم آية الله شيخ جعفر كاشف الغطاء (م 8/1227 ه.ق) از وي رساله ديگري پيرامون مسائل تقليد و ابواب عبادات به دست آمده است. مرحوم تهراني معتقد است كه ايشان رساله اي نيز در مناسك حج تاليف كرده است.

- رساله عمليه مرحوم آية الله شيخ مبارك احسائي (م 1226 ه.ق) كه در كتاب انوار البدرين ذكر شده است.

- رساله عملية مرحوم آية الله شيخ محسن فيض كاشاني (م 1091 ه.ق) صحاحب كتاب وافي.

- رساله «وسيلة النجاة » مرحوم آية الله ملا احمد نراقي كاشاني (م 5/1244 ه.ق) كه ابواب طهارت، نماز، زكات، خمس، حج، اطعمه و اشربه و صيد و ذباحه را دربر دارد، و در دو قطع به چاپ رسيده است. از ايشان رساله ديگري نيز به نام «ذخيرة الابرار في منتخب انيس التجار» موجود مي باشد.

- رساله «زهر الرياض » و راه نجات مرحوم آية الله سيد علي طباطبائي (1161 - 1231 ه.ق) مؤلف رياض المسائل. اين رساله به زبان فارسي نوشته شده است.

- رساله عمليه مرحوم آية الله شيخ اسماعيل دزفولي كاظمي (م 1247 ه.ق)

- رساله فارسي «قلادة العوام في تقليد الاحكام » اثر مرحوم آية الله سيد محمد طوسي كه مشتمل است بر ابواب عبادات - به جز باب حج - و در سال 1239 ه.ق تاليف شده است.

- رساله فارسي مرحوم آية الله سيد محمد مجاهد (م 1242 ه.ق) فرزند صاحب رياض.

- رساله فارسي مرحوم آية الله ميرزا يوسف طباطبائي تبريزي (م 1242 ه.ق) كه در مقدمه آن مباحث اصول دين را متذكر شده، و در متن كتاب علاوه بر ابواب طهارت و صلوة و صوم و اعتكاف و زكات و خمس، باب امر به معروف و نهي از منكر را نيز آورده است.

- رساله عمليه مرحوم سيد عبد الله شبر (م 1242 ه.ق) مشتمل بر ابواب عبادات.

- رساله عمليه مرحوم شيخ محمد تقي تهراني (م 1248 ه.ق) صاحب حاشيه بر معالم.

- رساله عمليه مرحوم آية الله سيد كاظم رشتي (م 1254 ه.ق)

- رساله عمليه صاحب الفصول آية الله مرحوم شيخ محمد حسين اصفهاني (م 1255) كه در كتابخانه صدر در نجف اشرف و تهراني در سامراء نسخه آن موجود است.

- رساله فارسي «ارشاد المسترشدين في معرفة الضروري من احكام الدين » اثر مرحوم آية الله محمد ابراهيم كلباسي اصفهاني (م 1261 ه.ق) بخشي از اين كتاب شامل باب طهارت تا آخر باب اعتكاف در ضمن نسخه اي در كتابخانه سيد مهدي صدر موجود است. نسخه اي نيز در كتابخانه سيد محمد حسن شيرازي در سامراء است كه شامل نسخه فوق و اضافاتي از باب زكات تا آخر كفارات مي باشد.

- رساله فارسي «نخبه » مرحوم كلباسي كه بنابه گفته نوه او در كتاب بدرالتمام، وي اين رساله را از ارشاد المسترشدين استخراج نموده، و سپس آن را با قلمي روان و عباراتي سليس و ساده و ترتيبي جذاب و مورد پسند تنظيم نموده و در دسترس مقلدين خود قرار داده است.

- رساله عمليه مرحوم آية الله شيخ حسن كاشف الغطاء (م 1262 ه.ق) صاحب كتاب انوارالفقاهة كه در سال 1255 تاليف شده.

- رساله عمليه آية الله سيد ابراهيم قزويني (م 1262) صاحب ضوابط الاصول كه در كتابخانه مدرسه ميرزاي شيرازي در سامرا موجود است و مناسك حج او كه در اصفهان به سال 1265 به چاپ رسيد.

- رساله عمليه مرحوم آية الله سيد محمد حسيني زنجاني (م 1269 ه.ق)

- رساله عمليه مرحوم آية الله سيد ابوالقاسم حسيني (م.1270 ه.ق) كه به سال 1262 چاپ شد.

- رساله «نجاة العباد في يوم المعاد» اثر شيخ الفقهاء و امام المحققين حضرت آية الله شيخ محمد حسن نجفي (1192/1200-1266 ه.ق) مؤلف موسوعه ارزشمند «جواهر الكلام في شرح شرايع الاسلام » رساله «نجاة العباد» مجموعه اي بسيار گيرا و نفيس و گرانسنگ است كه نكات فقهي فراواني در بردارد. به همين جهت از زمان تاليف آن در اواخر مرحله چهارم تاكنون كه دوره ششم است پيوسته مورد عنايت و توجه فقهاي اسلام بوده و در محافل علمي و جلسات استفتاء مورد استفاده قرار مي گرفته است.

اين رساله به قدري متقن و متين نوشته شده بود كه وقتي مقلدين از شيخ اعظم انصاري تقاضاي رساله عمليه مي كردند، وي آنها را به اين رساله ارجاع مي داد، البته مرحوم شيخ انصاري در چند مورد كه با مرحوم صاحب جواهر اختلاف فقهي داشت خود توضيح داده و فتواي خويش را ذكر كرده بود.

-رساله «هداية الناسكين » صاحب جواهر در مسائل حج.

وي همچنين رساله اي از باب دماء ثلاثه و رساله مختصري پيرامون ارث دارد.

- رساله نخبه مرحوم آية الله سيد علي تقي دلدار (م.131 ه.ق) كه براي نخستين بار در هند به سال 1314 چاپ شد.

- رساله ذخيرة المعاد في تكاليف العباد مرحوم آية الله شيخ زين العابدين بابلي (بارفروشي) مازندراني (م. 1309 ه.ق)

- رساله هزار مسئله مرحوم آية الله شيخ محمد علي ثقة الاسلام اصفهاني (م 1318 ه.ق)

- رساله «منهج الرشاد» مرحوم آية الله شيخ جعفر شوشتري (م 1203 ه.ق) اين رساله، رساله اي است ارزنده و گرانبها كه چه در زمان خود او و چه بعد از آن داراي اهميت خاصي بوده است.

مرحوم آية الله آخوند خراساني و مرحوم آية الله شيخ حسن انصاري (برادرزاده و داماد شيخ اعظم انصاري) و آية الله شيخ محمد رضا معزي دزفولي بر آن حاشيه نوشته اند.

- رساله مجمع الرسائل تاليف شوشتري كه مرحوم سيد اسماعيل صدر، آخوند خراساني، طباطبائي يزدي، شيخ عبد الله مازندراني، سيد بروجردي و شيخ محمد حسين كاشف الغطاء بر آن حاشيه دارند.

- رساله فارسي «مجمع المسائل » اثر مرحوم شيخ جعفر شوشتري، آية الله بروجردي بر آن حاشيه دارد. اين رساله در بروجرد چاپ شده و در كتابخانه جامعة النجف موجود است.

- رساله عمليه آية الله سيد ابوالقاسم حسيني (م 1271 ه.ق) كه به سال 1262 چاپ شده است.

- رساله «كفاية الطالبين لاحكام الدين » نوشته مرحوم شيخ مشكور حولاوي (م 1272 ه.ق)

- رساله مرحوم آية الله شيخ محمد بن علي كاشف الغطاء در باب طهارت و نماز.

وي رساله ديگري در باب دماء ثلاثه و احكام جنائز و رساله اي در باب روزه و نيز رساله اي در مناسك حج دارد كه به تاريخ 1266 نوشته شده است.

- رساله منتخب الرسائل العملية نوشته آية الله سيد اسدالله شفتي (م 1290 ه.ق)

- رساله النبدة من الاحكام الشرعية للمولي علي تهراني (م 1296 ه.ق)

- رساله مصباح الهدايه آية الله محمد طاهر دزفولي (م 1315 ه.ق)

ادامه دارد...


منبع:اقتباس از كتاب ادوار فقه و كيفيت بيان آن ، جناتي، محمد ابراهيم

تنظیم:مجید نقدی گروه حوزه علمیه