حوزه علمیه و رساله های عملیه(1)

در ابتداي اين دوره كه طليعه پيدايش اسلام و ظهور فقه اسلامي بود، و هنوز دامنه آيين جديد وسعت و گسترش نداشت و مسلمانان جمعيت اندكي را تشكيل مي دادند، شخص پيامبر بيان مسائل فقه و احكام دين را عهده دار بود و در خلال اين مدت «منزل ارقم » در مكه به عنوان نخستين مدرسه فقهي اسلام به شمار مي رفت كه همه روزه مسلمانها در آن گرد مي آمدند، و احكام اسلام را از زبان پيامبر اكرم(ص) مي شنيدند.

ولي پس از گسترش قلمرو اسلام و افزايش جمعيت پيروان دين جديد، عده اي بودند كه در مناطقي دور از مركز اسلام مي زيستند و به پيامبر دسترسي نداشتند، از اين رو پيامبر اكرم(ص) جمعي از اصحاب را به سوي آنان گسيل داشت تا احكام دين را از طريق نقل سنت به ايشان بياموزند. گروه اعزامي نيز با دستوراتي از پيامبر به منطقه مزبور مي شتافت و مسلمانهاي آن بخش را به مسائل ديني آگاه مي نمود.

دوره دوم رساله هاي عصر امامت تا زمان شيخ طوسي

از زمان اميرالمؤمنين علي «عليه السلام » در حدود سال 11 هجري آغاز و تا زمان مرحوم شيخ الطائفه محمد بن حسن طوسي - طاب ثراه - (385 - 460 ه.ق) ادامه يافت.

و گاهي نيز ائمه(ع) مستقيماً به برخي از اصحاب خود دستور مي دادند كه فقه را براي مردم بيان كنند، چنانچه امام محمد باقر(ع) به ابان فرمود: در مسجد مدينه بنشين و براي مردم فتوا بده، كه من دوست دارم فردي مانند تو در ميان شيعيانم يافت شود.

در زمان غيبت صغري

اين مدت 69 سال نقل سنت توسط نمايندگان خاص حضرت ولي عصر (عجل اللّه فرجه) انجام مي گرفت كه عبارت بودند از: عثمان بن سعيد، محمد بن عثمان، حسين بن روح و علي بن محمد سميري. ايشان با حضرت مهدي در رابطه بودند و احكام ديني را از آن منبع فياض به مردم منتقل مي نمودند.

در زمان غيبت كبري

وظيفه بيان مسائل فقهي و نقل سنت در زمان غيبت به عهده فقهاي جامع الشرائط بود كه تا زمان شيخ الطائفه، مانند عصر ائمه(ع) و زمان غيبت صغري به صورت بازگو كردن روايات اين كار انجام مي پذيرفت، اما از آن زمان شيوه بيان فقه دگرگون شد، و ديگر تنها در محدوده نقل روايات محصور نماند، بلكه احكام ديني به صورتي علمي و تخصصي در ضمن كتب فقهي فراهم آمد.

انگيزه اي كه موجب مي شد تا در اين دوره، فقه به صورت نقل سنت و روايات معصومين(ع) بيان گردد، اين بود كه مسلمانها ساليان دراز با اين سبك انس داشتند و به آن خو گرفته بودند، و هرگز براي نظريه كسي كه در مقام بيان احكام شرعي ابراز مي شد اعتباري قائل نبودند، و اگر فقهاي اين دوره جواب مسائل شرعي مردم را مانند زمان ما بيان مي كردند هرگز از سوي مردم پذيرفته نمي شد، بلكه تنها در صورتي نزد آنان مقبول مي افتاد، كه پاسخ آن در ضمن روايت و با تمام خصوصيات لفظي آن داده شود.

اين شيوه، هم در مواردي كه سؤالي فقهي پيش مي آمد جريان داشت، و هم در زمينه اي كه فقيهي ابتدا می خواست حكمي شرعي را بيان كند. اين روش تا زمان شيخ طوسي ادامه داشت، بلكه در اوايل روزگار او نيز فقه به همين گونه بيان مي شد، و به همين جهت مرحوم شيخ كتاب نهايه خود را كه نخستين كتاب فتوايي او بود به صورت نقل روايات تنظيم نموده تا مردم آن را پذيرند، آنگاه به تدريج با رهنمودهاي شيخ كه از بزرگترين شخصيتهاي آن زمان بود اين طرز تفكر دگرگون شد و مردم آمادگي يافتند تا احكام دين را به صورت ديگري پذيرا شوند.

و بر همين اساس شيخ طوسي كتاب نهايه را آنطور كه معمول و متعارف آن زمان بود مورد پسند مي افتاد به رشته تحرير درآورد، و همه رواياتي را كه فقهاي پيش از او در كتابهايشان آورده بودند در آن ذكر نمود، و تنها فرقي كه كتاب شيخ با ساير كتابهاي آن زمان دارد اين است كه او ترتيب مرسوم را دگرگون ساخته و نهايه را بر اساس ترتيب فعلي ابواب فقه نگاشته است، و همه مسائل هماهنگ و يكسان را در يك جا مورد بحث قرار داده است. با همه اين اوصاف، تمام مسائل كتاب را با همان الفاظ و عباراتي كه از رسول خدا(ص) و امامان(ع) وارد شده است ذكر كرده تا موجب تعجب و شگفتي مردمي كه بدان شيوه عادت كرده بودند نشود.

رساله هاي دوره دوم