مسجد و خصايص زندگي شهري
از آغاز پيدايش انسان، اين موجود كه «خليفه اللّه» ناميده شده، هيچ گاه خود را از مفهومي به نام «دين» بي‌نياز نديده است.
با اين سوگيري ما در ابتداي امر به سير تكويني هويت «مسجد» در عرصه تمدن اسلامي مي‌پردازيم. اولين نهاد اسلامي ـ اجتماعي كه پيامبر بنيان‌گذاري كرد، «مسجد» نام گرفت.
آنچه كه به اين نهاد جداي از صبغه ديني خود، وجهي اجتماعي ـ معنوي مي‌بخشد، كاركرد ويژه آن در شكل دهي به كنش فرد مسلمان در عرصه كنش و واكنش اجتماعي است.
كليسا به عنوان مكان مقدس در دين مسيحيت، تنها در يك روز هفته، براي اعمال ديني اختصاص مي‌يابد و فقط يك كاركرد ديني دارد نه كاركردي اجتماعي. و اين وجه تفكيك دهنده هويت «كليسا» و «مسجد» است. در واقع كليسا وجه تام اجتماعي مساجد را دارا نيست.
مسجد مكاني است كه در روز دست‌كم 2 بار محل تجمع انسان‌هايي با يك باور مشترك و حس «همبستگي اجتماعي » ميان آنها را تقويت مي‌كند. در اين راستا و در جوامع اسلامي، مسجد نقشي بي‌بديل در شكل دهي به رفتار اجتماعي يك مسلمان را داراست.
رفتار اجتماعي كه وجه بارز كنش در حيطه يك اجتماع و مختص به جوامع كوچك روستايي است، در اثر ممارست حضور در ساحت ديني مسجد، داراي يك نمود ديني و بافت عقيدتي اسلامي مي‌شود كه به وضوح در رفتار انسان اجتماعي (انسان روستايي) به چشم مي‌خورد.
تشكيل «هيات مذهبي» نمود اين رفتار اسلامي و ديني است، مسجد و خاصيت اجتماعي آن باعث مي‌شود، عرصه زيست اجتماعي به واسطه حضور بي‌انفصال دين توان تداوم حيات را بيابد و بدون دين ورزي بقايي را براي خود متصور نباشد.
دين در كنه و بن اين اجتماعات ريشه مي‌دواند و به علت خاصيت فرازميني و قدسي خود هيچگاه مانند ديگر شئون و صور اجتماعي به نوعي بداهت حضور مبتلا نمي‌شود.در عرصه زيست اجتماعي كه مبين زندگي در جوامع شهري است بار ديگر كاركرد اجتماعي «مسجد» رخ عيان مي‌كند.
زندگي شهري، يك زندگي بي‌روح و ماشيني و خالي از هرگونه عطوفت در روابط گنگ صرفا نفع گرايانه است و در چنين گستره‌اي مسجد چه كاركردي مي‌تواند داشته باشد؟ بديهي است كه خصايص زندگي شهري، اصل مشترك ميان جوامع اسلامي و غيراسلامي است.
في‌الواقع شئون بنيادي زيست شهري تا حدي در همه جوامع يكسان است. اما آنچه كه وجه اجتماعي «مسجد» را در عرصه زيست شهري تقويت مي‌كند، همانا بسط روحيه عطوفت گرايانه و گسترش حس يكپارچگي ميان شهروندان است.
در جوامع اسلامي، كاركرد اجتماعي مسجد گاه يك كاركرد كاملا «مدني» است. بدين معنا كه جداي از خصايص قدسي و لاهوتي كنش ديني در «مسجد»، اين مكان مقدس در حيطه كنش اجتماعي مسلمانان نيز تاثيرگذار است.
«مسجد» در «شهر» مي‌تواند بدل به جايگاهي براي جامعه پذيري و تطابق هنجاري شهروندان با جامعه باشد. در ايران، «مسجد» در روستاها نقش پررنگ تري نسبت به‌شهرها دارد. روستاهاي ايران هنوز بافت مذهبي خود را تا حد زيادي حفظ كرده‌اند.
اگرچه پارادايم «سنت ديني» هنوز در ابعاد عقيدتي روستاها نمود بيشتري دارد، ولي اندك‌اندك «سنت ديني» و «احساس مذهبي» به سمت تاكيد بر «وجوه متوني دين» و «درك مذهبي» پيش مي‌رود.
به همين دليل اكنون در روستاهاي ايران «مسجد» جداي از اينكه وجه قدسي خود را مستحكم‌تر از قبل حفظ كرده است، به نوعي در حال ايجاد يك كاركرد اجتماعي براي خويش است.
از همين منظر مي‌توان گفت كه وجه كاركرد اجتماعي «مسجد» كه در سيره پيامبر(ص) و امامان شيعه(ع) نهفته بود، امروزه بعد از روزگار درازي كه مغفول واقع شده بود، در حال بازيابي خويش است. اما در شهرها اين امر كمتر ديده مي‌شود.
تنظیم برای تبیان حسن رضایی گروه حوزه علمیه
منبع :همشهری آنلاین
