تهذیب معطوف به اجتماع

روحانیت شیعه امروزه در معرض امتحان بزرگ تاریخی قرار دارد که نقش بسیار مهمی را در سرنوشت انسان معاصر و تمام جوامع دارد و آن تلاش در اعتلا و تقویت نظام جمهوری اسلامی به منزله تنها حکومت دینی بر پایه دین الهی و بزرگترین مانع بر سر راه استعمار و چاول ملل است

مقدمه:

1- رسالت اساسی حوزه و روحانیت از منظر قرآن کریم انذار و تبشیر مردم است(توبه/122) که به عبارت ساده و خودمانی همان معلّمی است. نقش معلّمی فرد و جامعه و رسالت اجتماعی او امری ضروری و غیر قابل انکار است چرا که هدایتگر و مشعل فروزنده جامعه است.(مائده/99)

2- اسلام روش معلمی و هدایت گری را تنها در بیان و گفتار خلاصه نمی کند بلکه اولیای دین را سفارش می کند تا با رفتار و منش خود درس آموز و هدایت گر باشند: «کونوا دعاه الناس بغیر السنتکم»

3- هر رفتاری ریشه در شخصیت و شاکله هر فرد دارد:«قل کل یعمل علی شاکله» و شخصیت و شاکله به تربیت و تهذیب خودآگانه وابسته است بنابراین تهذیب نقش اساسی در شخصیت و شاکله هر فرد دارد که از طریق رفتار و منش نمود می یابد. از سوی دیگر انسان در گرو اعمال و رفتار خویش است(مدثر/38و طور/21)

4- در جامعه قرآني، فرد فقط در انديشه منافع و مصالح شخصيِ خود نيست و ساير افراد را ابزار تأمين و تحصيل خواسته‌ها و نيازهاي خود نمي انگارد، بلكه ديگران را برادر ايماني، و خود را در برابر آنان مسؤول مي‌داند. بنابراين همه افراد با كمك و هدايت و توصيه يكديگر به «تزكيه»، «تعليم»، «تواصي به حق» و «تواصي به صبر»(عصر/1-3؛ آل عمران/200) مناسبات و ارتباط خويش را در مسير سعادت و پيشرفت قرار مي‌دهند.  بنابراین تأکید قرآن و اولیای دین بر عمل و رفتار مطابق با کرامت انسانها و رعایت اصول خلاقی در تعاملات اجتماعی، نمایانگر میزان اهمیت اخلاق اجتماعی و همزیستی مسالمت آمیز است.

5- هر پيامبري به منزله معلّم جامعه، در هر جا مبعوث مي‌شود، به زبان و فرهنگ مردم همان سرزمين آشنا و سخن مي‌گويد؛ اين آشنايي باعث شناخت صحيح و متقابل از زبان و فرهنگ و اهداف آن پيامبر در نزد مردم است. اين همزباني بين پيامبر و امت لازمه درمان دردهاي فرهنگي و اجتماعي جامعه و تنظيم روابط اجتماعي افراد مي‌شود. بنابراين خداوند در طليعه سوره ابراهيم تفاهم و هم زباني را از ويژگي مهم انبياء ذكر مي‌كند: «ما هيچ پيامبري را، جز به زبان قومش نفرستاديم؛ تا (حقايق را) براي مردم آشكار سازد.»(ابراهيم/4) از این رو روحانیت باید به مثابه خلفای انبیاء در مسند معلمی جامعه از این هم زبانی و تعامل سازنده برخوردار باشند.

چنانچه ازمقدمه روشن شد؛ اخلاق اجتماعی و رفتار سازنده ضرورت روحانیت بوده و هست. . بی توجهی به این مهم، آثار فراوانی همچون زیر سئوال رفتن رسالت اصلی حوزه که همان معلّمی و هدایتگری جامعه (انذار و تبشیر) است می شود و از دیگر پیامدهای آن تغییر کارکرد های دین و ایمان و سست شدن پایگاه روحانیت در میان مردم خواهد بود. نگاهی به نقش اخلاق اجتماعی روحانیون، ضرورت آن را بیشتر نمایان می کند.

1- در حفظ و تقویت پایگاه دین

یکی از عوامل بسیار مهمی که می تواند جایگاه مذهب را در جامعه تقویت کند رفتار مناسب روحانیون است  چرا که مردم به طور مستقیم با منابع دینی سر و کار ندارند بلکه از طریق این قشر است که با دین رابطه برقرار می سازند. از این رو، آنها دین را در قالب روحانیت می یابند و به الگو پذیری از ایشان در امر دین دین داری می پردازند. بر همین اساس چگونگی تعامل و رفتار روحانیون با اقشار مختلف اجتماع نقش کلیدی را در تقویت کارکردهای دین یا تضعیف آن خواهد داشت.

2- در تبلیغ

تبلیغ یک مقوله چند عاملی است  و هر عاملی نقش خود را ایفا می کند. ارتباط و تعامل مبلِغ و مبلَغ از عوامل کلیدی و تأثیر گذار در فرآیند تبلیغ و هدایت گری است. ارتباطات کرامت محور با حفظ شخصیت و اقتضائات روحی، بر پایه شناخت ابعاد روحی - روانی و فرهنگی ، اجتماعی مخاطی راز و رمز موفقیت در تلیغ است. اصول اخلاقی اسلام در روابط اجتماعی و مدیریت تبلیغ به خوبی ضرورت اخلاق اجتماعی روحانیون را روشن می سازد.

3- در مداوای رنج و درد مردم

روحانیت همواره در طول تاریخ مأمن و پناهگاه روحی و اجتماعی مردم بوده اند. مردم در هر مشکل و مصیبتی به نزد عالمان خود می رفتند تا با کسب بهره از نفس رحمانی و نصایح اخلاقی همراه با پیگری و تلاش روحانیت، در مواجهه با مصائب و سختی ها پشتوانه بزرگی را احساس کنند. آنچه سبب شکل گیری این پایگاه مهم شده بود را باید در طهارت نفس و اخلاق اجتماعی و رفتار کریمانه ،رحیمانه آن عالمان خود ساخته جستجو نمود. دنیای امروز عصر اضطراب و بی خانمانگی انسان است. انسان معاصر بیش از هر دوره ای به آن پایگاه معنوی نیازمند است. بنابراین روحانیت وظیفه مهمی را در احیای این پایگاه ضروری و مهم را دارد.

4- در تقویت نظام خانوادگی

خانواده سنگ زیرین بنای اجتماع است و تزلزل در آن موجب تزلزل در جامعه می گردد. توجه به خانواده و همسر و فرزندان رکن اساسی و مهمی در حیات اجتماعی است. آنچه موجب استحکام خانوده و پیوند مستحکم زناشویی می گرد نحوه رفتار و منش زن و مرد است و تربیت برای زناشویی و رعایت اخلاق و آداب زندگی از ضروریات حیات اجتماعی انسان است. بر همین اساس است که قرآن و روایات توجه فراوانی را به حفظ خانواده و احترام متقابل اعضای آن داشته است. رفتار روحانیون با خانواده خود و احترام متقابل در زندگی زناشویی، هم نشانه ایمان سالم و فهم معارف اسلامی و هم الگوی زندگی موفق و زناشویی متعالی اسلامی است.

5- در مشارکت سیاسی و حضور فعّال اجتماعی

در نگاه اسلام، مومنان انسانهایی گوشه گیر وانزوا طلب نیستند که در کنج مسجد و مدرسه در پوسته خود بخزند و در امور اجتماعی و سیاسی نقشی نداشته باشند. به واقع می توان گفت روح اسلام اجتماعی و سیاسی است و اسلام راستین در اجتماع و سیاست است که تحقق می یابد. حضور آگاهانه و سازنده در اجتماع و مشارکت در مسئل سیاسی نیازمند سازوکارهای مناسب است که از جمله مهمترین آنها خود سازی و اخلاق سازنده است. از منظر قرآن مومنان در اجتماع نسبت برادری دارند(حجرات/10) و باید رفتار برادرانه و خیرخواهانه داشته باشند. «وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنْ الْمُنْكَرِ وَأُوْلَئِكَ هُمْ الْمُفْلِحُونَ(آل عمران/104) و در یک تعامل صابرانه و چند سویه یک دیگر را به صبر و تحمل(اصول اخلاق اجتماعی) توصیه کنند. «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»(آل عمران/200)

6- در تقویت حکومت دینی

روحانیت شیعه امروزه در معرض امتحان بزرگ تاریخی قرار دارد که نقش بسیار مهمی را در سرنوشت انسان معاصر و تمام جوامع دارد و آن تلاش در اعتلا و تقویت نظام جمهوری اسلامی به منزله تنها حکومت دینی بر پایه دین الهی و بزرگترین مانع بر سر راه استعمار و چاول ملل است. گره خوردن این نظام سیاسی ، اجتماعی با  روحانیت امری مخفی و پوشیده نیست و اکثر تحلیل گران داخلی و خارجی به این تعامل اذعان دارند. چگونگی تعامل حوزه و حکومت و رفتار و منش اجتماعی روحانیت عامل تعیین کننده ای در میزان اقبال یا ادبار مردم نسبت به حکومت دینی دارد.

آسیب شناسی اخلاق اجتماعی روحانیون

با توجه به روشن شدن ضرورت و ابعاد اخلاق اجتماعی روحانیون، نگاه آسیب شناسانه به آن موجب شناسایی برخی از کاستی های نظام حوزه و برنامه های آموزشی و فرهنگی روحانیت در امور اجتماعی می شود. که لازم است حوزه نسبت به این امور اهتمام جدی تری داشته باشند:

1. 1- گسترش مباحث اخلاق حوزه از اخلاق فردی به اخلاق اجتماعی؛
2. 2- تالیف آثار مکتوب قابل توجه در رابطه با اخلاق اجتماعی؛
3. 3- تمرکز بر هدف و رسالت اصلی حوزه که همان معلّمی و هدایتگری جامعه است؛
4. 4- ترویج اخلاق عملی و الگوهای عملی و آشنایی با سیره رفتاری نبی اکرم(صلی الله علیه و آله و سلّم) و ائمه معصومین(علیهم السلام) در مواجه با مردم؛
5. 5- جدایی طلاب جوان در دوره های تحصیلی از جامعه و مردم؛

بنابراین با توجه به علل و عوامل برشمرده بر مسئولان مربوطه حوزه و عموم طلاب و روحانیون است که گام های بلندی را در راستای متخلّق شدن به اخلاق اجتماعی بردارند تا موجبات تعالی خود و جامعه را در پرتو معارف ناب اسلامی و آموزه های اهلبیت(علیهم السلام) که بشریت امروز سخت به آنها محتاج است را فراهم آورند.

سید مهدی موسوی گروه حوزه علمیه