نكات اخلاقی سوره حجرات
در این سوره مسائل مهمی در ارتباط با شخص پیامبر(ص) و جامعه اسلامی نسبت به یكدیگر مطرح گشته و بسیاری از نكات مهم اخلاقی در آن عنوان شده است.
علامه طباطبایی ذیل آیات این سوره می فرماید: این سوره مشتمل بر مسائلی از احكام دین است. احكامی كه با آنها سعادت زندگی فردی انسان تكمیل میشود و نظام صالح و طیّب در(مجتمع) مستقر میگردد. بعضی از آن مسائل ادب جمیلی است كه باید بین بنده و خدای سبحان رعایت شود و پارهای از آنها آدابی است كه بندگان خدا باید در مورد رسول خدا(ص) رعایت كنند (كه در آیات اول سورهی حجرات به تعدادی از این آداب اشاره شده است ).
بعضی دیگر از احكام مربوط به مسائلی است كه مردم در برخورد با یكدیگر در زندگی خود باید آن را رعایت كنند. قسمتی دیگر مربوط به برتریهایی است كه بعضی از افراد بر بعضی دیگر دارند و تفاضل و برتری افراد از اهم اموری است كه جامعهی مدنی با آن منتظم میشود و انسان را به سوی زندگی توأم با سعادت و عیش پاك و گوارا هدایت می كند؛و در آخر به حقیقت ایمان و اسلام اشاره شده است و بدینسان بر بشریت منّت میگذارد كه نور ایمان را به او افاضه نموده است.1
بنابراین این سوره مشتمل بر نكات مهمی است كه عبارتند از:
1. آداب برخورد با پیامبر اسلام و اصولی را كه مسلمانان باید در محضر پیامبر رعایت كنند.
2. یك سلسله اصول اخلاقی و اجتماعی كه بكار بردن آنها باعث محبت و صفا و صمیمیت و اتحاد و امنیت در جامعه می گردد و فراموش كردن این نكات باعث بدبینی و نفاق و پراكندگی و ناامنی میشود.
3. دستوراتی كه مربوط به چگونگی برخورد با اختلافهایی است كه بین مسلمانان روی میدهد.
4. معیار ارزش انسان در پیشگاه خداوند و اهمیت مسألهی تقوا.
5. تأكید روی این مسأله مهم كه ایمان تنها به گفتار نیست، بلكه باید علاوه بر اعتقاد قلبی اثر ایمان در اعمال انسان و در جهاد با اموال و نفوس آشكار گردد.
6. و درآخرین آیه از علم خداوند و آگاهی او از همه اسرار نهان عالم هستی و اعمال انسانها سخن گفته است كه در حقیقت ضمانت اجرایی همه بخش های سوره است.
از نكات آموزنده این سوره مقایسه بین ایمان و اسلام است كه در آیات 14 تا 17 به طور واضح بیان شده است. اسلام،گفتن شهادتین و تسلیم(زبانی) به دین خداست در حالی كه ایمان،اعتقاد قلبی و تسلیم روحی به آن است و نشانهی پایبندی و التزام به همان دستورات اخلاقی و توصیه شده در سوره میباشد.
نكات اخلاقی سوره
رهنمودهای اخلاقی و ایمانی این سوره به دو صورت سلبی(نهی) و ایجابی(توصیههای آمرانه) به كار رفته است. اگر توجه شود نكات سلبی آن تماماً با حرف(لا) به كار رفته است و حالت ایجابی(امری) آن به صورت امر و با صیغه جمع بیان شده است.
فرمانهای سلبی
"یا ایها الذین آمنوا لا تقدموا بین یدی الله و رسوله؛ ای كسانی كه ایمان آوردهاید، در حكم كردن از خدا و رسولش پیشی مگیرید". (آیهی1)
"لا ترفعوا اصواتكم فوق صوت النبی؛ صدای خود را بلندتر از صدای پیامبر نكنید". (آیهی2)
"و لا تجهروا له بالقول؛ در برابر او بلند سخن نگوئید". (آیهی2)
"لا یسخر قوم من قوم عسی ان یكونوا خیراً منهم و لا نساء من نساءٍ عسی ان یكنَّ خیراَ منهنّ؛ نباید گروهی از مردان شما گروه دیگر را مسخره كنند چه بسا كه آنان بر ایشان بهتر باشند و هیچ یك از زنان حق ندارند زنان دیگر را مسخره كنند زیرا ممكن است آنان از اینها بهتر باشند". (آیهی11)
"لا تلمزوا انفسكم؛ یكدیگر را مورد طعن و عیب جوئی قرار ندهید". (آیهی11)
"وَ لا تنابزوا بالالقاب ؛یكدیگر را با لقبهای بد نخوانید.". (آیهی11)
"قل لا تمنّوا علیَّ اسلامكم؛ بگو اسلام آوردن خود را بر من منت نگذارید". (آیهی17)
قابل تأمل است كه همه این فرمانها با خطاب"یا ایها الذین آمنوا" شروع شده است به جز مورد آخر و این بیانگر این مسأله است كه مسلمان بودن یا مؤمن بودن متفاوت است و هر مسلمانی مؤمن نیست.
فرمان های ایجابی
"و اتقوا اللّه انَّ الله سمیع علیم؛ و تقوای الهی پیشه كنید كه خداوند شنوا و دانا است." (سورهیحجرات،آیهی1)
"یا ایها الذین آمنوا ان جاءكم فاسق بنباء فتبینوا ان تصیبوا قوماً بجهالة فتصبحوا علی ما فعلتم نادمین؛ ای كسانی كه ایمان آورده اید اگر شخص فاسقی خبری برای شما بیاورد درباره آن تحقیق كنید،مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید و از كرده خود پشیمان شوید". (سورهیحجرات،آیهی6)
"و اعلموا ان فیكم رسول اللّه لو یطیعكم فی كثیر من الامر لَعَنتم؛ و بدانید رسول خدا در میان شماست هرگاه در بسیاری از كارها از شما اطاعت كند به مشقت خواهید افتاد". (سورهیحجرات،آیهی7)
"و ان طائفتان من المؤمنین اقتتلوا فاصلحوا بینهما؛ هرگاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ بپردازند آنها را آشتی دهید". (سورهیحجرات،آیهی9)
"فان بغت احداهما علی الاخری فقاتلوا التی تبغی حتی تفییءَ الی امرالله فان فاءت فاصلحوا بینهما بالعدل؛ و اگر یكی از آن دو بر دیگری تجاوز كند با گروه متجاوز پیكار كنید تا به فرمان خدا باز گردد و هرگاه بازگشت در میان آن دو به عدالت صلح برقرار سازید". (سورهیحجرات،آیهی9)
"واقسطوا انّ الله یحب المقسطین؛ و عدالت پیشه كنید كه خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد." (سورهیحجرات،آیهی9)
"انما المؤمنون اخوة فاصلحوا بین اخویكم و اتقوا الله لعلكم ترحمون؛ مومنان برادر یكدیگرند. پس بین دو برادر خود را صلح و آشتی دهید و تقوای الهی پیشه كنید باشد كه مشمول رحمت او شوید". (سورهیحجرات،آیهی10)
"یا ایها الذین آمنوا اجتنبوا كثیراً من الظن انّ بعض الظنّ اثم؛ ای كسانی كه ایمان آوردهاید از بسیاری از گمانهای بد بپرهیزید چرا كه بعضی از گمانها گناه است." (سورهیحجرات،آیهی12)
در سوره حجرات بعضی از واژهها از تكرار چشمگیری برخوردار است كه مهم ترین آنها عبارتند از واژههای"الله"، "ایمان"، "تقوا"، "علم"و "رحمت".
تكرار نام و صفات خداوند
در این سوره نام جلاله"الله" 27 بار تكرار شده،و در بعضی از آیات دو مرتبه ذكر شده است. همچنین نامهای دیگر خداوند كه در انتهای آیات آمده است و شاید علت آن متمركز ساختن اذهان مؤمنان به حضور و شهود و علم خداوند است بر عملكرد مؤمنان و اینكه خداوند همه جا حضور دارد و بر كارهای ما آگاه است،مانند:
"انَّ الله سمیع علیم"،"والله غفور رحیم"،"والله علیم حكیم"،"انَّ الله تواب رحیم"،"انّ الله علیم خبیر"،"والله بكل شیءٍ علیم"،"والله بصیر بما تعملون".
ایمان
در این سوره 15 بار مشتقات كلمه"ایمان" به كار رفته است. واژه ایمان 4 مرتبه و كلمه"آمنوا" 6 بار و نیز كلمه مؤمنون 2 مرتبه و كلمات"امنّا"،"مؤمنین" و"تؤمنوا" هر كدام یك مرتبه به كار رفته است.
از نكات آموزنده این سوره مقایسه بین ایمان و اسلام است كه در آیات 14 تا 17 به طور واضح بیان شده است. اسلام،گفتن شهادتین و تسلیم(زبانی) به دین خداست در حالی كه ایمان،اعتقاد قلبی و تسلیم روحی به آن است و نشانهی پایبندی و التزام به همان دستورات اخلاقی و توصیه شده در سوره میباشد.
در این سوره در مقابل ایمان از 3 واژه"كفر"،"فسوق" و"عصیان" نام برده شده،كه هر یك از جهتی نشانگر فقدان ایمان است.
"ولكن الله حببّ الیكم الایمان و زیّنه فی قلوبكم و كرّه الیكم الكفر و الفسوق و العصیان اولئك هم الراشدون؛ ...ولی خداوند ایمان را محبوب شما قرار داده و آن را در دلهایتان زینت بخشیده و كفر و فسق و گناه را منفورتان قرار داده است كسانی كه دارای این صفاتند هدایت یافتگانند." (آیهی7)
ایمان،یعنی شكر نعمتهای الهی، پایبندی به حدود و مقررات الهی و اطاعت از خدا و رسول و دستورات ایشان، كسانی كه به چنین خصلتهایی آراسته باشند به تعبیر قرآن آنها رشد یافتگان هستند.
"كفر" ناسپاسی نسبت به نعمتهای خداوند، "فسق" خارج شدن از دایره حلال وحرام و حدود الهی است و"عصیان" مقابل اطاعت و فرمانبرداری میباشد وهرسه واژه در مقابل ایمان قرار دارند.
تقوا
ایمان بیش از هر چیز به نیروی تقوا نیازمند است و تنها با داشتن تقواست كه می توان از لغزشگاههای ایمان، یعنی كفر،فسوق و عصیان مصون ماند.
ایمان گذشتن از مرحله زبانی و ظاهری و رسیدن به باور قلبی و روحی است، التزام و پایبندی به اخلاق و انسانیت و محبت كه از مصادیق آن اجتناب از صفات ناپسندی است كه در این سوره از آن نهی شده است،تنها با نیروی تقوا ممكن است. معروفترین آیه ای كه در رابطه با تقوا در قرآن آمده است نیز در این سوره قرار دارد.
"ان اكرمكم عنداللّه اتقاكم؛گرامیترین شما نزد خداوند با تقواترین شما است". (سورهیحجرات،آیهی13)
علامه طباطبایی ذیل آیات این سوره می فرماید: این سوره مشتمل بر مسائلی از احكام دین است. احكامی كه با آنها سعادت زندگی فردی انسان تكمیل میشود و نظام صالح و طیّب در(مجتمع) مستقر میگردد
علم
كلمه دیگری كه در این سوره مورد توجه میباشد علم خداوند است.این كلمه 6 مرتبه به كار رفته و درآیه اول و آخر تكرار شده است.
علم وآگاهی از اینكه خداوند از جزئیات اعمال و نیات ما مطلع است و اگر چنین یقینی بر انسان حاصل گردد خشیت و خشوع قلبی، انسان را از ارتكاب معاصی باز میدارد و گرنه غفلت نسبت به حضور پروردگار انگیزهای برای تقوا باقی نمیگذارد،این سوره توجه انسان را جلب میكند بر این كه خداوند بر جزئیات اعمال انسان وقوف كامل دارد.
رحمت
انسان موقعی می تواند از سوء ظن، غیبت، بدگمانی، تجسس، لقب زشت دادن به دیگران و ...اجتناب كند كه قلب خود را از عداوت و كینه و حسد پاك گرداند و آماده عشق و محبت باشد. تا دوستی و مودّت جایگزین دشمنی و عداوت نگردد،دستورات اخلاقی توصیه شده،عملی نمیگردد.
در آیات متعددی از این سوره"رحیم" بودن خداوند بیان شده است تا احساس و عاطفه انسان را برای عفو و گذشت و محبت به دیگران آماده كند. اگر انسان رحمت و مغفرت الهی را نسبت به گناهانی كه كرده آرزومند باشد خود نیز راحتتر از گناه دیگران چشمپوشی میكند.
به امید آنكه فرد فرد ما بتوانیم این نكات اخلاقی آموزنده را سرلوحه زندگی خود قرار دهیم تا بدین وسیله برای مراحل بالاتر آمادگی لازم را كسب كنیم.
نویسنده:زهره ربانی
پی نوشت:
1.علامه طباطبایی، تفسیر المیزان،ج 18،ص455.
تنظیم برای تبیان: شکوری