سینمای دفاع مقدس از اوج تا رکود!

رخداد مهم و عجیبی همچون جنگ تاثیرات مهمی بر روی زندگی مردم داشته و بسیاری از هنرهای بشر را تحت تاثیر خود قرار داده است. در دو جنگ جهانی این رویداد ادبیات و به ویژه سینما را دگرگون ساخت و این دو حوزه پر شد از مضامین میهن پرستانه برای تهییج حس ناسیونالیستی مردم در جهت پیروزی در جنگ.

به گزارش رخداد مهم و عجیبی همچون جنگ تاثیرات مهمی بر روی زندگی مردم داشته و بسیاری از هنرهای بشر را تحت تاثیر خود قرار داده است. در دو جنگ جهانی این رویداد ادبیات و به ویژه سینما را دگرگون ساخت و این دو حوزه پر شد از مضامین میهن پرستانه برای تهییج حس ناسیونالیستی مردم در جهت پیروزی در جنگ.این پروپاگاندای هنری در تمامی جنگ ها از جمله جنگ تحمیل شده به ایران طرفداران زیادی داشته و به مرحله اجرا درامد.فیلم های هالیوود و بسیاری از تولیدات اروپایی در سال های مابین 1938 تا 1946 میلادی اختصاص به مضامین جنگی و نمایش شجاعت سربازانشان داشت .سینمای ایران که پس از انقلاب اسلامی تازه روی پاهای خودش ایستاده بود به یکباره با جنگی مواجه شد که در یک قرن اخیر بی سابقه بود: دریک سو کشوری تا دندان مسلح که حمایت گسترده غرب را با خود داشت و در طرف دیگر کشوری انقلابی که هنوز درگیر پس لرزه های انقلاب و حواشی اش بود.

در سال های ابتدایی دهه 1360 کارهای جنگی زیادی با محوریت دلیری و شجاعت سربازان ایرانی ساخته شد که بعضا بسیارهم مورد استقبال قرار گرفت.به عنوان مثال می توان به عقاب ها ساخته ساموئل خاچیکیان اشاره کرد که هنوز هم لقب پر بیننده ترین فیلم تاریخ سینمای ایران را یدک می کشد.

از دیگر فیلم های مشابه می توان به گذرگاه ساخته شهریار بحرانی که برای نخستین بار در ایران از نمای شیشه ای(ساخت ماکت برروی شیشه) در آن استفاده شده و کانی مانگا ساخته زنده یاد سیف الله داد که به تقابل نابرابر دو تکاور با گروه اشرار ضد انقلاب می پردازد،اشاره نمود اما در همان دوران در کناراین فیلم های مهیج،فیلمی همچون:پرواز در شب نیز ساخته می شد که با ظرافت بسیار، محاصره و تشنگی رزمندگان را با واقعه کربلا پیوند می داد .پس از امضای قطعنامه 598 و پایان رسمی جنگ هم سینماگران زیادی همچون ابراهیم حاتمی کیا،جمال شورجه ،جواد شمقدری و رسول ملاقلی پوربه ساخت فیلم های مربوط به دفاع مقدس با دیدی عمیق تر پرداختند که اتفاقا درخلال آن آثار مهم و بسیار تاثیر گذاری همچون:مهاجر،حماسه مجنون،سفر به چزابه و ... ساخته شدند که هنوز هم پس از گذشت سال ها به دلیل تبلیغاتی نبودنشان و خلوص نیت سازندگانشان قابل دیدن است. به ویژه سفر به چزابه که با وجود ساختار ذهنی پیچیده اش توانست نظر مثبت منتقدین و عموم را در گذران زمان جلب کند. فیلمسازی متعهد همراه با آهنگساز جوان فیلمش سر صحنه فیلمی جنگی به یکباره وارد تونل زمان شده و از جهنم چزابه سر در می آورند و شاهدی بر دلاوری و مظلومیت رزمندگان ما می شوند.

حاتمی کیا در مهاجر نیز به زیبایی سیر و سلوک رزمنده ای جوان را از طریق هواپیمای کوچک شناسایی به تصویر کشیده و به این پرنده آهنین شخصیت بخشیده است.

جمال شورجه هم در حماسه مجنون به بحث بسیار مهم و کمتر پرداخته شده تبلیغات و نقش حساس آن پرداخته و صحنه های جذاب و نفس گیری را با استفاده از فضای مرداب انزلی ساخته است.

در اوایل دهه 1370 سینماگران عرصه دفاع مقدس به سراغ مضامینی که محور آن سرگذشت آدم های پس از جنگ بود، رفتند که شاخص ترینش از کرخه تا راین اثر ابراهیم حاتمی کیا بود؛ فیلمی جذاب و به غایت تاثیرگذار که به زندگی مجروح شیمیایی(سعید) می پرداخت و در خلال آن تماشاگر با طیف های مختلف جانبازان جنگ روبرو می شد. این فیلم در جشنواره ای که ریاست داوری آن را شهید مرتضی آوینی برعهده داشت ،جوایز فراوانی را دریافت نمود و بسیار مورد تفقد آن شهید بزرگوار قرار گرفت.

کمال تبریزی با فیلم لیلی با من است وجه طنز را وارد سینمای دفاع مقدس کرد ،کاری که در آن سال(1373)مخالفین فراوانی داشت .تبریزی با قرار دادن شخصیتی تر سو در منطقه جنگی ،کمدی موقعیت فوق العاده ای را با تکیه بر بازی عالی پرستویی و محمود عزیزی خلق کرد که سری فیلم های اخراجی ها دنباله آن محسوب می شود.لیلی با من است وجه دیگر جبهه را به مردمی که سالها فضای خشک و بسیار سنگینی را از جبهه در فیلم ها شاهد بودند ،نشان داد .

از سال 1376 سینمای ایران به سوی فیلم هایی رفت که به اصطلاح تین ایجر بوده و سینمای دفاع مقدس به مرور به حاشیه کشیده شده و جای آن را فیلم هایی سیاسی مانند:تیک و پارتی گرفت؛ هر چند که در اواخر این دهه نیز فیلم هایی همچون:هیوا و پرواز خاموش ساخته شدند که تنور سینمای جنگ را گرم نگه داشتند ،اما اکران نامناسب مجالی برای دیده شدن بدانها نداد!.

از معدود کارهای موفق این دوران با محوریت اثرات جنگ آژانس شیشه ای است که که به زندگی رزمندگان پس ا ز جنگ پرداخته و تصویری خشن از شهر و مردم نشان می دهد که دیگر اهمیتی برای بازماندگان جنگ قائل نبوده و فرمانده ای آرام را به واکنشی تند وا میدارد.حاتمی کیا نگاهی غمخوارانه به حاج کاظم و عباس داشته و حس همدردی تماشاگر را بر می انگیزاند و در نقطه مقابل نگاه نامهربانانه ای به مردم دارد!.این فیلم با توجه به فضای سیاسی سال 1376 به شدت مورد توجه قرار گرفت و جوایز فراوانی را به خود اختصاص داد.

در اواخر دهه 1370 متاسفانه سینمای دفاع مقدس کاملا به حاشیه رفته و هزینه های سنگین تولید نیز مزید بر علت شد. سازمان های دولتی به دلایل نامعلوم حمایت از فیلم های فوق را کاهش داده و سینمای ایران به یکباره عرصه تاخت و تاز فیلم های تین ایجری بعضا مبتذل و به شدت تاریخ مصرف دار شد.

در این دوران تک و توک فیلم هایی مانند:قارچ سمی،مزرعه پدری و دوئل ساخته شدند که به جز دوئل دیگر این آثار یا اکران نشده و یا اکران محدود و بی سر و صدایی داشتند!.چرایی این موضوع بر می گردد به عدم تمایل سینمادارها به اکران این کارها و نیز ضعف و کم کاری سینماگران این عرصه که در بسیاری موارد به تکرار مکررات می انجامید .

اما با شروع دهه 1380 مدیران سینمایی وقت تصمیم به تعطیلی این ژانر از طرق مختلف همچون: کاهش بودجه های حمایتی،اکران دیر هنگام و کوتاه مدت و ...گرفته و در این امر تا حدود زیادی موفق بودند. بهترین های سینمای دفاع مقدس در این سال ها دوئل ساخته احمدرضا درویش و مزرعه پدری اثر رسول ملاقلی پور بود. دوئل که با هزینه چند میلیاردی ساخته شده و تبلیغات فراوانی را انجام داده بود،به دلیل ضعف فیلمنامه نتوانست آنطور که باید و شاید تماشاگران زیادی را مجذوب خود سازد .هر چند که سکانس اففتاحیه فیلم و بمباران ایستگاه راه آهن خرمشهر فوق العاده تاثیرگذار از کار درآمده است.

مزرعه پدری به عنوان فیلمی ضد جنگ اثری قابل تعمق در این ژانر است و مرحوم ملاقلی پور به خوبی توانسته فضای مرگبار و خشن جنگی نابرابر را به تصویر کشیده و بر مظلومیت رزمندگان ایران مهر تایید بزند. بحث حضور آدم های مختلف از طبقات گوناگون را ملاقلی پور برای نخستین بار در این فیلم با خلق شخصیتی بسیار جذاب و کم حرف (مرد لمپنی که به جبهه آمده و خالکوبی روی دستش را می پوشاند و در نهایت با همان دستش قطع شده به شهادت می رسد) پیش کشیده و تابوی این موضوع را میان سینماگران می شکند.

در سال های اخیر با قرار گرفتن یک فیلمساز عرصه دفاع مقدس در مقام مشاور هنری رییس جمهور ،تلاش های فراوانی برای احیای این ژانر انجام گرفته که می بایست در دوره دوم دولت دکتر احمدی نژاد به نتیجه برسد.مشکل بزرگی که این ژانر با آن دست به گریبان است به درگذشت کارگردان های مهمی مانند سیف الله داد و رسول ملاقلی پور و دیگر عدم علاقه کارگردان هایی همچون:ابراهیم حاتمی کیا به ساختن فیلم هایی جنگی و نیز حضور بسیاری از کارگردان هایی مانند:جواد شمقدری و جمال شورجه در سمت های اجرایی باز می گردد.

امیدواریم در سال های آینده سینمای دفاع مقدس بتواند همپای ادبیات جنگ حرکت کرده و دوران طلایی اش را تکرار نماید. کاری که با برگزاری همایش های متعدد و تکرار مکررات حل نشده و متولیان امر باید طرحی نو دراندازند.

تنظیم برای تبیان : مسعود عجمی