نمایی از مهندسی فرهنگی قرآن

در شماره نخست نوشتار پش رو گفته شد که قرآن اساس و محور همة تعالیم، توجیه ها و برنامه ها و اهداف خود را امری معرفتی و فرهنگی معرفی كرده كه عبارت است از «شناخت خدا، ایمان به او، اظهار بندگی به درگاه او، اطاعت از او و حركت به سوی او».

این عناصر كه مهم ترین عناصر دین و دینداری به شمار می آیند، ـ حتّی به باور كسانی كه اعتقادی به دین ندارند ـ عناصری فرهنگی و فرهنگ ساز هستند. حال دین ناباوران، فرهنگ دینی را فرهنگی غلط و نادرست می شناسند و دین باوران، آن را فرهنگی اصیل و درست می دانند! در شماره حاضر نمایی کلی از مهندسی فرهنگی قرآن فرارویتان ترسیم خواهد شد

1. دعوت به عبادت و معرفت پروردگار؛

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِی خَلَقَكُمْ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون) (بقره/21)

«ای مردم! پروردگار خود را پرستش كنید؛ آن كس كه شما و كسانی را كه پیش از شما بودند آفرید؛ تا پرهیزكار شوید.»

در این آیه، مخاطب همه انسان هایند، و با نوعی تكریم دعوت شده اند تا به بندگی و اظهار عبودیت رو آورند و به آنها یادآوری شده است كه منطق این اظهار بندگی، آن است كه او شما را آفریده و پرورش داده است، چونان كه نسل های پیشین را! و در نهایت متذكّر شده است كه این عبودیت و عبادت، به انسان قدرت تصمیم گیری و اراده و كنترل بر خویش می دهد ـ تا در زندگی گرفتار كژی و ناهنجاری و افراط و تفریط نشود، برای رسیدن به تمایلات خود همه چیز را ویران نكند و برای ایجاد جامعه ای برابر، به استبداد و جبّاریت دست نزند و برای كشف نیروهای درونی خود، زندگی خود را درگیر قدرت طلبی و امتیازخواهی بر دیگران نسازد! و ... ـ

2. ایمان به انبیا ـ واسطه میان خدا و خلق؛

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّكُم) (نساء/170)

«ای مردم! پیامبر(ی كه انتظارش را می كشیدید،) حق را از جانب پروردگارتان آورد.»

در این آیه نیز خطاب به توده انسان ها و همه نسل هایی است كه شنوای این پیامند و محتوای آن، این است كه شما به اختیار خود نیامده اید! بلكه در آمدن و بالیدن، پرورش دهنده ای دارید، همو اكنون برایتان پیام رسانی فرستاده تا حقیقت زندگی ـ آمدن، زیستن و رفتن ـ را برای شما بازگوید، چنان كه اگر خوب بیندیشید، فرستاده شدن پیامبر (ص)از سوی پروردگار، خود مبتنی بر منطقی راستین است.

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَأَنْزَلْنَا إِلَیْكُمْ نُورًا مُبِینا) (نساء/174)

«ای مردم! دلیل روشن از طرف پروردگارتان برای شما آمد؛ و نور آشكاری به سوی شما نازل كردیم.»

قرآن در این آیه یادآور شده است كه اگر انسان ها به عبودیت خدا و ایمان به پیامبر (ص) دعوت شده اند، این دعوت همراه با برهان و دلیل روشنیِ خرد فهم و هماهنگ با زبان فطرت و سرشت آدمی است.

(لِئَلا یَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّه بَعْدَ الرُّسُل) (نساء/165)

«تا بعد از این پیامبران، حجتی برای مردم بر خدا باقی نماند.»

فلسفه این هدایتگری و دعوت و ارائه دلایل و برهان، این است كه مردمان از آن پس، حجتی بر خدا نداشته باشند و از او گلایه نكنند كه اگر راهنمایی بود و راه را می نمود، بدخواه و بداندیش و گمراه نمی شدند!

3. هدفمندی هستی و زندگی انسان؛

(قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَى كُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى) (طه/50)

«پروردگار، اوست كه همه چیز را وجود بخشیده و سپس آنها را به سوی هدفی رهنمون ساخته است.»

(أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَیْنَا لا تُرْجَعُون) (مؤمنون/115)

«آیا گمتان كردید شما را بیهوده آفریدیم، و به سوی ما باز نمی گردید؟»

قرآن در این بیان بر هدفمندی آفرینش و حیات انسان تأكید دارد و این هدفمندی را با طرح دو اصل به انسان یادآوری كرده است: 1ـ خلقت آغازین 2ـ رجعت و بازگشت به جانب خالق.

4. مسئولیت انسان در زندگی و پاسخگویی او در آخرت؛

(إِنَّ السَّاعَه آتِیَه أَكَادُ أُخْفِیهَا لِتُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا تَسْعَى) (طه/15)

«لحظه قیامت حتماً فرا می رسد، زمان آن را پنهان داشته ام! قیامت برای آن است كه هركس پاداش تلاش های خود را دریافت كند.»

(وَنَضَعُ الْمَوَازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیَامَه فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئًا وَإِنْ كَانَ مِثْقَالَ حَبَّه مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنَا بِهَا وَكَفَى بِنَا حَاسِبِین) (انبیاء/47)

«روز قیامت ترازوهای عدل را برقرار می سازیم، به هیچ كس كم ترین ستم نخواهد شد، اگر عملی به كوچكی و كم وزنی خردلی باشد، آن را خواهیم آورد و از نظر دور نخواهیم داشت و البتّه با حسابگری و حسابرسی، خلأیی باقی نمی ماند و چیزی فروگذار نمی شود.»

5. ضرورت حركت آگاهانه و عاقلانه و مسئولانه در زندگی؛

آن آغاز و این فرجام می طلبد كه انسان حركت خود را در زندگی آگاهانه و اندیشمندانه انتخاب كرده و پی گیری نماید، چرا كه در قبال هر گام باید پاسخگو باشد.

(هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لا یَعْلَمُون) (زمر/9)

«آیا كسانی كه می دانند با كسانی كه نمی دانند یكسانند؟!»

(وَمَا یَسْتَوِی الأعْمَى وَالْبَصِیرُ وَلا الظُّلُمَاتُ وَلا النُّور) (فاطر/20-19)

«و نابینا و بینا هرگز برابر نیستند، و نه ظلمت ها و روشنایی.»

(كَذَلِكَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُون) (بقره/242)

«این چنین خداوند آیات خود را برای شما شرح می دهد؛ شاید اندیشه كنید.»

(أَوَلَمْ یَتَفَكَّرُوا فِی أَنْفُسِهِم) (روم/8)

«آیا آنان با خود نیندیشیدند؟»

(وَیَتَفَكَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْض) (آل عمران/191)

«و در اسرار آسمان ها و زمین می اندیشند.»

6. لزوم بهره گیری از «امكانات فطری» و «هدایت های انبیا» در شناخت صحیح هستی و زندگی؛

(قُلْ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَكُمْ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالأبْصَارَ وَالأفْئِدَه) (ملك/23)

«بگو او كسی است كه شما را آفرید و برای شما گوش و چشم و قلب قرار داد.»

(أَفَلَمْ یَنْظُرُوا إِلَى السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ كَیْفَ بَنَیْنَاهَا وَزَیَّنَّاهَا) (ق/6)

«آیا آنان به آسمان بالای سرشان نگاه نكردند كه چگونه ما آن را بنا كرده ایم؟!»

(أَوَلَمْ یَنْظُرُوا فِی مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَمَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْء) (اعراف/185)

«آیا در حكومت و نظام آسمان ها و زمین، و آنچه خدا آفریده است، (از روی دقت و عبرت) نظر نیفكندند؟!»

(الر كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّور) (ابراهیم/1)

«الر این كتابی است كه بر تو نازل كردیم، تا مردم را از تاریكی ها(ی شرك و ظلم و جهل،) به سوی روشنایی(ایمان و عدل و آگاهی،) به فرمان پروردگارشان در آوری.»

(وَمَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِنْ نُور) (نور/40)

«و كسی كه خدا برای او نوری قرار نداده، نوری برای او نیست.»

7. تدبّر در كلام الهی و اطاعت از انبیا؛

(كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْكَ مُبَارَكٌ لِیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَكَّرَ أُولُو الألْبَاب) (ص/29)

«این كتابى است پربركت كه بر تو نازل كرده‏ایم تا در آیات آن تدبّر كنند و خردمندان متذكّر شوند!»

(قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَالرَّسُول) (آل عمران/32)

«بگو از خدا و فرستاده (او)، اطاعت كنید!»

(إِنِّی لَكُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُون) (شعراء/ 108-107)

«مسلماً من برای شما پیامبری امین هستم. تقوای الهی پیشه كنید و مرا اطاعت كنید.»

8. دستیابی به زندگی واقعی و بهینه، فلسفه اطاعت از خدا و رسول؛

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا یُحْیِیكُم) (انفال/24)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! دعوت خدا و پیامبر را اجابت كنید هنگامی كه شما را به سوی چیزی می خوانند.»

9. برنامه های عملی قرآن برای تحقّق زندگی برتر و بهتر انسان بر كره خاك؛

خطاب هایی كه در قرآن، قبل از وارد شدن انسان به جرگه مؤمنان متوجّه او شده است، معمولاً با تعبیر(یا ایّها النّاس)است، چنان كه مواردی را در زمینه اصل ایمان به خدا و قیامت آوردیم. ولی هنگامی كه قرآن از ساحت هستی شناسی و بیان اصول بنیادین عبور كرده و به عرصه برنامه های عملی گام نهاده است، خطاب ها معمولاً با عنوان (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا)می باشد كه در این مجال به بخشی از آنها اشارتی خواهیم داشت:

یک ـ تشویق مؤمنان به حركت در مسیر صلاح و جهت گیری مثبت در زندگی؛

(وَبَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّات) (بقره/25)

«به كسانی كه ایمان آورده و كارهای شایسته انجام داده اند، بشارت ده كه باغ هایی از بهشت برای آنهاست.»

دو ـ بهره گیری از غذاهای پاكیزه، مفید و فاقد ضرر؛

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُم) (بقره/172)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! از نعمت های پاكیزه ای كه به شما روزی داده ایم بخورید.»

سه ـ توجه به نیازمندان و انفاق بخشی از دارایی خود به آنان؛

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُم) (بقره/254)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! از آنچه به شما روزی داده ایم، انفاق كنید.»

چهار ـ پرهیز از منّت گذاری و آزار فرودستان؛

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالأذَى) (بقره/264)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! بخشش های خود را با منت و آزار، باطل نسازید!»

پنج ـ پایبندی به قراردادهای اجتماعی؛

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ) (مائده/1)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! به پیمان ها (و قراردادها) وفا كنید!»

شش ـ منع از بدعت گذاری و ایجاد محرومیت های كاذب و ساختگی برای خود؛

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَیِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكُم) (مائده/87)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! چیزهای پاكیزه را كه خداوند برای شما حلال كرده است، حرام نكنید!»

هفت ـ حرمت شراب و قمار و ...؛

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالأنْصَابُ . . .) (مائده/90)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! شراب و قمار و بت ها و ازلام [= نوعی بخت آزمایی]، پلید و از عمل شیطان است.»

هشت ـ پرهیز از خیانت در امانت؛

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُم) (انفال/27)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! به خدا و پیامبر خیانت نكنید و نیز در امانات خود خیانت روا مدارید.»

نه ـ نهی از ورود به خانه دیگران، بدون اجازه آنان؛

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتًا غَیْرَ بُیُوتِكُمْ) (نور/27)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! در خانه هایی غیر از خانه خود وارد نشوید.»

ده ـ لزوم رعایت حقوق همسران؛

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نَكَحْتُمُ الْمُؤْمِنَات) (احزاب/49)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! هنگامی كه با زنان با ایمان ازدواج كردید.»

یازده ـ ممنوعیت برخورد استهزا آمیز با دیگران در روابط اجتماعی؛

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا یَسْخَرْ قَومٌ مِنْ قَوْمٍ) (حجرات/11)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! نباید گروهی از مردان شما گروه دیگر را مسخره كنند.»

دوازده ـ پرهیز از بدگمانی نسبت به مردم؛

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِیرًا مِنَ الظَّنّ) (حجرات/12)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! از بسیاری از گمان ها بپرهیزید.»

سیزده ـ ممنوعیت گزافه گویی و ادّعاهای بدون پشتوانه و وعده های بی اساس؛

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لا تَفْعَلُونَ) (صف/2)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! چرا سخنی می گویید كه عمل نمی كنید؟!»

چهارده ـ مسئولیت در قبال خانواده و فرزندان؛

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِیكُمْ نَارًا) (تحریم/6)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! خود وخانواده خویش را از آتشی كه هیزم آن انسان ها و سنگ هاست نگه دارید.»

پانزده ـ برخی قواعد و قوانین اقتصادی؛

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَیْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ) (نساء/29)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! اموال یكدیگر را به باطل(و از طرق نامشروع) نخورید.»

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا شَهَادَه بَیْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْت) (مائده/106)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! هنگامی كه مرگ یكی از شما فرا رسد، در موقع وصیت باید از میان شما، دو نفر عادل را به شهادت بطلبد.»

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَه) (آل عمران/130)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! ربا را چند برابر نخورید!»

(وَلا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءَهُم) (اعراف/85)

«و از اموال مردم چیزی نكاهید!»

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَدَایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوه) (بقره/282)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! هنگامی كه بدهیِ مدت داری (به خاطر وام یا داد و ستد) به یكدیگر پیدا كنید، آن را بنویسید!»

شانزده ـ دعوت به قسط و عدل و اجرای قوانین حقوقی؛

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّه) (نساء/135)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! كاملاً قیام به عدالت كنید! برای خدا شهادت دهید.»

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَیْكُمُ الْقِصَاصُ فِی الْقَتْلَى) (بقره/178)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! حكم قصاص در مورد كشتگان، بر شما نوشته شده است.»

هفده ـ تنظیم روابط اجتماعی و سیاسی با ملت های دیگر؛

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطَانَه مِنْ دُونِكُم) (آل عمران/118)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! محرم اسراری از غیر خود، انتخاب نكنید.»

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْكَافِرِینَ أَوْلِیَاء) (نساء/144)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! غیر از مؤمنان، كافران را ولیّ و تكیه گاه خود قرار ندهید.»

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِیَاء) (مائده/51)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! یهود و نصارا را ولیّ (و دوست و تكیه گاه خود) اتخاب نكنید!»

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا)(حجرات/6)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! اگر شخصی فاسق خبری برای شما بیاورد، درباره آن تحقیق كنید.»

هجده ـ بخشی از برنامه های عبادی؛

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاه)(بقره/153)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! از صبر(و اسقامت) و نماز، كمك بگیرید!»

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَیْكُمُ الصِّیَام)(بقره/183)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! روزه بر شما نوشته شده.»

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَأَنْتُمْ حُرُم)(مائده/95)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! در حال احرام شكار نكنید.»

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِیَ لِلصَّلاه مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَه فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّه)(جمعه/9)

«ای كسانی كه ایمان آورده اید! هنگامی كه برای نماز روز جمعه اذان گفته شود، به سوی ذكر خدا بشتابید.»

(انْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالا وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُم)(توبه/41)

«همگی به سوی میدان جهاد حركت كنید؛ سبكبار باشید یا سنگین بار!»

آنچه در این سطرها به عنوان برنامه های عملی مورد اشاره قرار گرفت، بخش كمی از برنامه های عملی متنوع قرآن برای اهل ایمان است كه همه این عناصر در كنار هم هدفی را دنبال می كند و این برنامه ها به گونه ای ترسیم و تنظیم شده است كه بتواند برای انسان، زندگی معنوی همراه با آسایش و آرامش را رقم زند.

در صورتی كه یك یا چند اصل از این اصول یا یك یا چند برنامه از این برنامه های عملی مورد بی توجهی قرار گیرد، تعادل نظام كاركردی دین بر هم خورده و جامعه به اهداف موردنظر ـ آن گونه كه باید ـ دست نمی یابد. و امروز مشكل جوامع اسلامی را كه در فقر علمی و اقتصادی و سیاسی به سر می برند، باید در این زاویه جستجو كرد.

آنچه ما آوردیم، هرگز آن هندسه نهایی قرآنی نیست، بلكه این هندسه كه بیش از هر چیز یك سازماندهی و برنامه ریزی فرهنگی است، باید بیش از این مورد بررسی و دقت قرار گیرد و شناسایی شود.

آیا آموزه ها و برنامه های قرآن دارای مهندسی فرهنگی است؟

ممكن است با طرح مسائل پیشین، این سؤال مطرح شود كه آیا بیان چند اصل اعتقادی و ارائه چند برنامه عملی می تواند «مهندسی فرهنگی» به حساب آید؟

در پاسخ باید گفت كه تنظیم و طرح چند اصل و تقنین مجموعه ای از قوانین و بایدها و نبایدها، همیشه حكایت از وجود «مهندسی فرهنگی» ندارد؛ زیرا تنظیم اصول و تقنین قوانین:

1. گاه اساساً مرتبط با مسائل فرهنگی نیست، بلكه در جهت تولید یك محصول یا ساخت یك بنا و یا اداره فیزیكی یك مجموعه صورت گرفته است كه در این صورت، اصول و فروع برنامه ها و دستورالعمل ها ارتباطی با فرهنگ و مهندسی فرهنگی ندارد.

2. در برخی موارد قوانین و ضوابط و تعریف اصول و تجدید رفتار جنبه فرهنگی و فرهنگ سازی دارد و در نهایت به شكل گیری یك نظام رفتاری، اعتقادی، اخلاقی و شخصیتی خاصی منتهی می شود، ولی به دلیل این كه در طراحی اصول و ارائه بایدها و نبایدها، محاسبه ای عالمانه و تدبیری عاقلانه صورت نگرفته است و از قبل اهداف مشخص نشده و برای رسیدن به اهداف، كیفیّت و كمیّت وظایف و چگونگی روش ها مورد توجه قرار نگرفته است، گرچه این اصول نظری و قالب های عملی خواه ناخواه به شكل گیری یك نظام فرهنگی یا به هرحال عناصری از یك نظام فرهنگی ـ اجتماعی منتهی می شود، ولی در فرایند این شكل گیری ـ آغاز و فرجام ـ چیزی به عنوان «مهندسی فرهنگی» وجود ندارد. زیرا چنان كه یاد شد، در معنای واژه «مهندسی»، عنصر محاسبه، سنجش، تقدیر و طراحیِ آگاهانه و ارادی و پی ریزی شالوده های قانونمند یك بنا برای رسیدن به اهداف فكری و عملی ـ كه حكایت از جهان بینی و هستی شناسی و شخصیت روحی و باورها و تمایلات فرد یا جامعه عامل داشته باشد ـ حضور جدّی و غیرقابل چشم پوشی دارد.

بر این اساس باورها و قواعدی كه طی دوره های طولانی و بر اساس شرایط و نیازهای مقطعی و به صورت اتفاقی یا انتخابی ناگزیر و محاسبه نشده و غیرعلمی در جوامع شكل گرفته و فرهنگی دیرپا یا نوظهور را در آن جوامع شكل داده است، فاقد «مهندسی فرهنگی» است.

ان شاء الله در شماره آتی این مساله خواهیم کاوید كه آموزه ها و معارف قرآن در كدام یك از موارد یاد شده می گنجد!

نویسنده: احمد ترابی

تنظیم برای تبیان: شکوری